Στις 8 Ιουνίου πραγματοποιήθηκε διεθνές επιστημονικό συμπόσιο με τίτλο «Γιατί έχει σημασία η Ακεραιότητα της Έρευνας». Το συμπόσιο αυτό διοργανώθηκε από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Ίδρυμα των Παγκόσμιων Συνεδρίων για την Ακεραιότητα της Έρευνας (World Conferences on Research Integrity Foundation - WCRIF) και έλαβε χώρα στην αίθουσα Λύσανδρος Καυταντζόγλου, στο ιστορικό Κτίριο Αβέρωφ του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου στην Πατησίων 42, στην Αθήνα. Ομιλητές του συμποσίου ήταν διεθνούς κύρους ειδικοί στο πεδίο της Ακεραιότητας της Έρευνας, από όλον τον κόσμο, καθώς και δύο ερευνητές που εργάζονται στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.[1] Το συμπόσιο αναμεταδόθηκε σε όλον τον κόσμο, μέσω του καναλιού του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και παρακολουθήθηκε συνολικά από 284 άτομα είτε με φυσική παρουσία είτε διαδικτυακά.
Το συμπόσιο αυτό αποτελεί προπομπό του 8ου Παγκόσμιου Συνεδρίου για την Ακεραιότητα της Έρευνας, που θα διοργανωθεί στην Αθήνα από τις 2 έως τις 5 Ιουνίου του 2024 (https://wcri2024.org/). Στόχος του ήταν, αφενός, να εισαγάγει την ακαδημαϊκή και ερευνητική κοινότητα της Ελλάδας στις σύγχρονες προσπάθειες που καταβάλλονται για την βελτίωση της αξιοπιστίας της επιστημονικής έρευνας και, αφετέρου, να παρουσιάσει στο ελληνικό και διεθνές κοινό τις σχέσεις της Ακεραιότητας της Έρευνας με τις διαδικασίες που δημιουργούν καινοτομία, καθώς και με τη δυναμική εμφάνιση της τελευταίας έκδοσης των Generative Pre-trained Transformer της εταιρίας OpenAI, δηλαδή του, από πολλούς, αμφιλεγόμενου ChatGPT.
Οι εργασίες του συμποσίου
Οι εργασίες του συμποσίου ξεκίνησαν από δύο παρουσιάσεις που έθεσαν το πλαίσιο εντός του οποίου θα κινηθεί μία έρευνα που έχει στόχο να επεκτείνει τα θετικά αποτελέσματα της εφαρμογής των αρχών της Ακεραιότητας της Έρευνας στην βασική επιστήμη, στις διαδικασίες που σχετίζονται με την ανάπτυξη αξιόπιστης τεχνολογίας και υπεύθυνων πολιτικών αποφάσεων. Η πρώτη και εναρκτήρια ομιλία είχε τίτλο «Ακεραιότητα της Έρευνας και Ακεραιότητα της Καινοτομίας» και έγινε από τον Daniel Barr, επικεφαλής συμβούλου Ακεραιότητας της Έρευνας του RMIT University που βρίσκεται στην Μελβούρνη της Αυστραλίας. Η δεύτερη παρουσίαση είχε τον τίτλο «Ακεραιότητα της έρευνας: Αξιόπιστα αποτελέσματα για υπεύθυνη καινοτομία και πολιτικές αποφάσεις» και έγινε από τους Παναγιώτη Κάβουρα και Ελένη Σπυράκου, ερευνητών που εργάζονται στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Τα αποτελέσματα της έρευνας θα παρουσιαστούν και θα εμπλουτιστούν στο επερχόμενο 8ο Παγκόσμιο Συνέδριο για την Ακεραιότητα της Έρευνας και, τελικά, θα λάβουν τη μορφή μίας διακήρυξης, κατά τα πρότυπα που έχει εφαρμόσει το WCRIF και σε προηγούμενα παγκόσμια συνέδρια.[2] Περισσότερες λεπτομέρειες περιέχονται στο άρθρο της σελίδας 7 του παρόντος τεύχους.
Τη σκυτάλη πήρε ο Chris Graf, διευθυντής του τμήματος Ακεραιότητας της Έρευνας του εκδοτικού οίκου Springer Nature και μέλος της επιτροπής Ακεραιότητας της Έρευνας της Μεγάλης Βρετανίας, που στόχος της είναι η προώθηση της Ακεραιότητας της Έρευνας τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Στην ομιλία του με τίτλο «Δημοσίευση με Ερευνητική Ακεραιότητα: Προκλήσεις και ευκαιρίες», περιγράφηκαν οι τρόποι με τους οποίους οι εκδοτικοί οίκοι προσφέρουν κίνητρα στους ερευνητές για παραγωγή όσο το δυνατών πιο αξιόπιστων επιστημονικών δημοσιεύσεων. Μεταξύ άλλων, ο Chris Graf αναφέρθηκε στην πρωτοβουλία που ονομάζεται STM Integrity, η οποία έχει στόχο «τη διασφάλιση της επικοινωνίας των μεγάλων ανακαλύψεων του καιρού μας με ακρίβεια, καθαρότητα και ακεραιότητα», όπως δηλώνεται στον σχετικό ιστότοπο (https://www.stm-assoc.org/stm-integrity-hub/).
Το συμπόσιο συνεχίστηκε με την ομιλία με τίτλο «Paper Mills»[3] από την Jennifer Byrne, καθηγήτρια μοριακής ογκολογίας του πανεπιστημίου του Σίδνεϋ, στην Αυστραλία και επικεφαλής της ομάδας «Δημοσίευση και Ακεραιότητα της Έρευνας στην Ιατρική Έρευνα» (Publication and Research Integrity in Medical Research - PRIMeR). Η Jennifer Byrne, έχοντας παίξει κομβικό ρόλο στην αποκάλυψη ακαδημαϊκής απάτης και αναξιόπιστων ερευνητικών αποτελεσμάτων στην έρευνα για τον καρκίνο, παρουσίασε μία ενδελεχή σύνοψη του προβλήματος της δημοσίευσης επιστημονικών μελετών που στηρίζονται σε κατασκευασμένα δεδομένα και, ιδιαιτέρως μετά την ελεύθερη διάθεση του ChatGPT, δημιουργούνται με αυτοματοποιημένο τρόπο. Η ομιλήτρια τόνισε την κρισιμότητα της άμεσης λήψης μέτρων, για να αποφευχθεί η «μόλυνση» της επιστημονικής βιβλιογραφίες με τέτοιας προέλευσης χαλκευμένες μελέτες.
Ακολούθησε η ομιλία της Ana Marušić (από όπου και η φωτογραφία), καθηγήτριας Ανατομίας στο πανεπιστήμιο του Σπλιτ, στην Κροατία, η οποία συμμετέχει σε σημαντικές πρωτοβουλίες για την Ηθική και Ακεραιότητα της Έρευνας, όντας μέλος της Επιτροπής Ηθικής της Δημοσίευσης (Committee on Publication Ethics – COPE). Στην ομιλία της με τίτλο «Το κροατικό δίκτυο Αναπαραγωγής[4] και Ακεραιότητας της Έρευνας», η Ana Marušić περιέγραψε τις πρωτοβουλίες που κατάφερε να αναπτύξει για την προώθηση της Ακεραιότητας της Έρευνας στην Κροατία. Με το δίκτυο Αναπαραγωγής και Ακεραιότητας της Έρευνας έγινε ένα πρώτο βήμα για την ανάπτυξη μίας κοινότητας ερευνητών η οποία ενδιαφέρεται να ενημερωθεί για τα εργαλεία που έχουν αναπτυχθεί για την διασφάλιση της παραγωγής αξιόπιστων ερευνητικών αποτελεσμάτων. Σημειώνεται ότι τα εθνικά δίκτυα αναπαραγωγής (National Reproducibility Networks) αποτελούν έναν ανεπίσημο θεσμό που ήδη έχει αναπτυχθεί σε εννιά ευρωπαϊκές χώρες, καθώς και στην Βραζιλία και την Αυστραλία (https://www.ukrn.org/international-networks/).
Η επόμενη ομιλία εστίασε στις ιδιαιτερότητες μίας άλλης, αυτή τη φορά πολύ μακρινής χώρας: του Περού. Ομιλήτρια ήταν η Roxana Lescano Guevara, δικηγόρου και μέλους της Επιτροπής για την Φροντίδα και Χρήση Ζώων στην Έρευνα και στην Εκπαίδευση (Association for the Care and Use of Animals in Research and Education). Στην ομιλία της με τίτλο «Προωθώντας την Ακεραιότητα της Έρευνας σε χώρες μέσου και χαμηλού εισοδήματος» η Roxana Guevara παρουσίασε τα κοινά προβλήματα που αντιμετωπίζουν χώρες μέσου και χαμηλού εισοδήματος στην αντιμετώπιση μη ορθών ερευνητικών πρακτικών, καθώς και στην καλλιέργεια μίας υγιούς ερευνητικής κουλτούρας. Η ομιλήτρια τόνισε τη μεγάλη σημασία που έχουν τα ανθρώπινα δίκτυα που φέρνουν σε επαφή ειδικούς της Ακεραιότητας της Έρευνας από διαφορετικές χώρες, με διαφορετική παράδοση και ωριμότητα στην προώθηση της Ακεραιότητας της Έρευνας.
Η επόμενη ομιλία εστίασε, όπως και η προηγούμενη, στις ιδιαιτερότητες μίας άλλης πολύ μακρινής χώρας – της Μαλαισίας. Ομιλητής ήταν ο De Ming Chau, Λέκτορας στο Τμήμα των Βιοϊατρικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Putra της Μαλαισίας. Είναι μέλος της Εθνικής Επιτροπής Ακεραιότητας της Έρευνας της Μαλαισίας, καθώς και μέλος του δικτύου Νέων Ερευνητών της Ακαδημίας Επιστημών της Μαλαισίας (Young Scientists Network - Academy of Sciences Malaysia - YSM-ASM). Η ομιλία του είχε τίτλο «Πρωτοπόροι της Ακεραιότητας της Έρευνας σε εθνικό επίπεδο: Μία προσωπική εμπειρία» και εστιάστηκε στην δημιουργία ενός δικτύου νέων ερευνητών το οποίο κατέληξε να ηγείται τις πρωτοβουλίες υπεύθυνης εφαρμογής της έρευνας στην Μαλαισία. Ο ομιλητής παρουσίασε την επιτυχία που είχε ο συνδυασμός μίας πρωτοβουλίας «από τα κάτω» με την βοήθεια που δέχτηκε από τους ερευνητικούς θεσμούς της χώρας, όπως το Υπουργείο Παιδείας της Μαλαισίας.
Οι εργασίες του συμποσίου ολοκληρώθηκαν με συζήτηση σε πάνελ (από όπου και η φωτογραφία), επάνω στις πέντε διακηρύξεις που έχουν δημοσιευτεί από προηγούμενα Παγκόσμια Συνέδρια για την Ακεραιότητα της Έρευνας (βλέπε υποσημείωση 2). Πιο συγκεκριμένα η Sabine Kleinert, επικεφαλής εκτελεστική συντάκτρια του περιοδικού The Lancet περιέγραψε την «Διακήρυξη της Σιγκαπούρης» (Singapore Statement), που θεωρείται το πρώτο κείμενο που έθεσε ένα πλαίσιο αρχών της επαγγελματικής ηθικής του ερευνητή με διεθνή εφαρμογή. Η Zoë Hammatt, δικηγόρος και σύμβουλος επί θεμάτων Ακεραιότητας της Έρευνας, περιέγραψε τη «Διακήρυξη του Μόντρεαλ» (Montreal Statement), που έθεσε ένα σύνολο αρχών οι οποίες θέτουν ένα πλαίσιο για ερευνητικές συνεργασίες που τέμνουν εθνικά, ιδρυματικά και επιστημολογικά σύνορα. Ο Lex Bouter, ομότιμος καθηγητής Μεθοδολογίας και Ακεραιότητας της Έρευνας του Vrije Universiteit του Άμστερνταμ της Ολλανδίας, περιέγραψε την «Ατζέντα του Άμστερνταμ» (Amsterdam Agenda), η οποία επικεντρώθηκε στην ορθή χρήση εμπειρικών δεδομένων για την ανάπτυξη πολιτικών προώθησης της Ακεραιότητας της Έρευνας· με άλλα λόγια, έθεσε τα πρότυπα για την έρευνας του ίδιου το πεδίου της Ακεραιότητας της Έρευνας στο ίδιο επίπεδο αυστηρότητας με όλα τα υπόλοιπα ερευνητικά πεδία.
Η Mai Har Sham, καθηγήτρια Βιοϊατρικών Επιστημών στο The Chinese University of Hong Kong, περιέγραψε τις «Αρχές του Χονγκ Κονγκ» (Hong Kong Principles) οι οποίες εστιάζουν στην προσπάθεια αλλαγής του τρόπου με τον οποίο αξιολογούνται οι ερευνητές. Πιο συγκεκριμένα, αυτή η διακήρυξη προτείνει να μην λαμβάνονται υπόψιν αποκλειστικά ποσοτικοί δείκτες για την αποτίμηση της αξίας ενός ερευνητή (π.χ. αριθμός δημοσιεύσεων, αριθμός αναφορών, μέγεθος πόρων που έχει προσελκύσει από ανταγωνιστικές προτάσεις για χρηματοδότηση), αλλά και δείκτες που σχετίζονται με την προσπάθεια παραγωγής αξιόπιστων ερευνητικών αποτελεσμάτων, καθώς και της ορθής επίβλεψης εκκολαπτόμενων ερευνητών κατά την εκπόνηση της διδακτορικής τους διατριβής. Τέλος, η Lyn Horn, διευθύντρια του Τομέα Ακεραιότητας της έρευνας του Πανεπιστημίου του Κέιπ Τάουν, περιέγραψε τη διακήρυξη του Κέιπ Τάουν (Cape Town Statement), η οποία προτείνει μία δέσμη μέτρων για να μειωθεί η συνήθης ανισόμετρη κατανομή των ωφελειών της επιστημονικής έρευνας υπέρ των πλουσιότερων χωρών σε διεθνείς συνεργασίες.[5]
Στη συζήτηση που ακολούθησε και συντονίστηκε από την Maura Hiney, συνεργαζόμενη καθηγήτρια ερευνητικής κουλτούρας στο University College Dublin, της Ιρλανδίας αναλύθηκαν – μεταξύ άλλων – οι ευκαιρίες που παρουσιάζονται για την Ελλάδα από τη διοργάνωση του 8ου Παγκόσμιου Συνεδρίου για την Ακεραιότητα της Έρευνας στην Αθήνα σε έναν περίπου χρόνο. Με βάση την εμπειρία των μελών του πάνελ η θεσμοθέτηση μέτρων, καθώς και η αλλαγή νοοτροπίας από πλευράς της ερευνητικής κοινότητας μίας χώρας είναι χρονοβόρες διαδικασίες που θα πρέπει να υποστηριχθούν – πρωτίστως – από τους άμεσα ενδιαφερόμενους: τους ερευνητές. Στην παρούσα φάση, ακόμα και σε χώρες με παράδοση στην προώθηση της Ακεραιότητας της Έρευνας, όπως οι ΗΠΑ ή χώρες της Βόρειας Ευρώπης, υπάρχει μεγάλο περιθώριο βελτίωσης.
Σχολιάζοντας εμείς θα λέγαμε ότι χώρες που δεν έχουν επικαιροποιημένους ή πλήρεις θεσμούς για την προώθηση της Ακεραιότητας της Έρευνας βρίσκονται σε πλεονεκτική θέση, διότι μπορούν να ωφεληθούν άμεσα από την μελέτη της εμπειρίας των προαναφερθέντων χωρών, οι οποίες έπρεπε να αναπτύξουν τους σχετικούς θεσμούς «εν κενώ», δηλαδή χωρίς πρότερη γνώση της βέλτιστης προσέγγισης, καθώς και με την αρχική πλημμελή γνώση του ίδιου του προβλήματος!
Το συμπόσιο ως σημείο εκκίνησης
Η διοργάνωση του 8ου Παγκόσμιου Συνεδρίου για την Ακεραιότητα της Έρευνας στην Αθήνα από τις 2 έως τις 5 Ιουνίου του 2024 αποτελεί μία χρυσή ευκαιρία για να ξεκινήσει μία διαδικασία διαλόγου μεταξύ των ερευνητών που εργάζονται σε ελληνικά πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα που να αφορά στην ανταλλαγή εμπειριών και καλών πρακτικών που ήδη εφαρμόζονται και στοχεύουν στην παραγωγή αξιόπιστης έρευνας. Με αυτόν τον τρόπο η ενδεχόμενη – και για πολλούς απαραίτητη – θεσμοθέτηση τέτοιων πρακτικών ή μίας εθνικής επιτροπής Ακεραιότητας της Έρευνας θα πέσουν σε γόνιμο έδαφος, μιας και θα απαντούν σε πραγματικές και αναγνωρισμένες ανάγκες της ελληνικής ερευνητικής κοινότητας.
[1] Το πρόγραμμα του συμποσίου βρίσκεται στον υπερσύνδεσμο: https://wcri2024.org/research-integrity/. Οι εργασίες του συμποσίου έχουν μαγνητοσκοπηθεί και ήδη διατίθενται ελεύθερα από το κανάλι Vimeo του World Conferences on Research Integrity Foundation (https://vimeo.com/user175668074).
[2] Έως τώρα έχουν δημοσιευτεί πέντε διακηρύξεις από το WCRIF, οι οποίες προέκυψαν από τις εργασίες πέντε προηγούμενων Παγκόσμιων Συνεδρίων για την Ακεραιότητα της Έρευνας (βλέπε https://www.wcrif.org/). Αυτές οι διακηρύξεις, που είναι η παρακαταθήκη αυτών των συνεδρίων, αποτελούν κείμενα αναφοράς για την παγκόσμια κοινότητα όχι μόνο των ειδικών της Ακεραιότητας της Έρευνας, αλλά και όσων ασχολούνται με την διακυβέρνηση της επιστημονικής έρευνας.
[3] Ο συγκεκριμένος όρος δεν έχει ακόμα επίσημη απόδοση στην ελληνική γλώσσα. Αναφέρεται σε μία σοβαρή παρέκβαση από τις υπεύθυνες πρακτικές συγγραφής επιστημονικών δημοσιεύσεων, η οποία έχει περιγραφεί με σχετική λεπτομέρεια στο άρθρο με τίτλο: Επιστημονικά κείμενα αναζητούν συγγραφέα (ΠΡΙΣΜΑ, τεύχος 151).
[4] Ο όρος «αναπαραγωγή» αναφέρεται στην διαδικασία ελέγχου δημοσιευμένων επιστημονικών αποτελεσμάτων, είτε μέσω της επανάληψης των αριθμητικών υπολογισμών (reproduction) ή μέσω της επανάληψης του πειράματος στις ίδιες συνθήκες (direct replication).
[5] Η συγκεκριμένη διακήρυξη έχει περιγραφεί με σχετική λεπτομέρεια στο άρθρο με τίτλο: «Δήλωση του Κέιπ Τάουν» για μία δίκαιη, ισότιμη και πολυσυλλεκτική έρευνα (ΠΡΙΣΜΑ, τεύχος 155).
