Της Όλγας Ευαγγελίδου*
- Λόγω της μεγάλης εμπορικής δραστηριότητας με τη Δύση, αλλά και της εγκατάστασης πληθυσμών από τη Χίο, την Ύδρα και άλλα νησιά, η Σύρος αποτέλεσε κέντρο της εποχής όπου παρατηρούνται ωσμώσεις και πολιτισμικές ανταλλαγές. και τα ενδύματα αλλάζουν και ράβονται με βάση τα ευρωπαϊκά πρότυπα.
Οι λέξεις ενδυμασία ή μόδα και επανάσταση, ενδεχομένως συνειρμικά να προκαλούν μία αντίφαση, καθώς μπορεί κανείς να υποθέσει ότι σε κρίσιμες ιστορικές περιόδους δεν υπάρχει καιρός για επιλογή της ενδυμασίας. Ωστόσο, ευτυχώς ή δυστυχώς, η ενδυμασία αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του ανθρώπου και το ενδιαφέρον έγκειται σε αυτήν ακριβώς την αντίφαση.
Στην ανακοίνωση που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του συνεδρίου «Ψηφιακό Αρχείο 1821: αρχειακά ερωτήματα, ερευνητικές προοπτικές, ψηφιακές προκλήσεις», το οποίο διοργανώθηκε από το Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες, το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και τα Γενικά Aρχεία του Κράτους, τέθηκαν ορισμένα ζητήματα που αφορούν στην ενδυμασία του 18ου και 19ου αιώνα μέχρι και την περίοδο της Επανάστασης στην περιοχή του ελλαδικού χώρου. Στην ανακοίνωση παρουσιάστηκε και ένα μικρό δείγμα της διδακτορικής έρευνας, με τίτλο Ο ενδυματολογικός χάρτης στα επαναστατημένα νησιά του Αιγαίου και τα αισθητικά ιδεώδη της εποχής (1789-1830), η οποία βρίσκεται σε εξέλιξη.
Η ενδυμασία είναι συνυφασμένη με την ανθρώπινη ύπαρξη και πέρα από τα ίδια τα ενδύματα αποτελείται από τα αξεσουάρ, την κόμμωση, το μακιγιάζ, τα τατουάζ και ό,τι μπορεί να σχετίζεται με το παρουσιαστικό ενός ατόμου. Η ενδυμασία εξυπηρετεί λειτουργίες πρακτικές και συμβολικές. Υπακούει συνήθως στα πρότυπα ομορφιάς της κάθε εποχής και συχνά αποτελεί δήλωση της καταγωγής και της κοινωνικής θέσης. Από την άλλη, η μόδα είναι μια έννοια αμφιλεγόμενη, η οποία συνδέεται περισσότερο με την ευρωπαϊκή ενδυμασία. Οι περισσότεροι μελετητές συμφωνούν ότι υφίσταται ένας διαχωρισμός ανάμεσα στη μόδα, ως δυτικό φαινόμενο συνδεδεμένο με την Ευρωπαϊκή κουλτούρα, και στην ενδυμασία του υπόλοιπου κόσμου, όπου τα παραδοσιακά ενδύματα φαίνεται σα να μένουν σταθερά στο χρόνο. Και παρόλο που υπάρχουν απόψεις που αντιτίθενται σε αυτό το διαχωρισμό μόδας και «παραδοσιακού ενδύματος», είναι ευρέως διαδεδομένο ότι, όταν μιλάμε για την ενδυμασία του ελλαδικού χώρου κατά τον 18ο και τις αρχές του 19ου αιώνα, τις περισσότερες φορές εννοούμε μια τοπική ενδυμασία που χαρακτηρίζεται ως τοπική φορεσιά και συνδέεται με την παράδοση.
Στη συγκεκριμένη μελέτη προκρίνεται η έννοια της ενδυμασίας, καθώς αποτελεί έναν πιο «ουδέτερο» όρο, αλλά ταυτόχρονα επιδιώκεται η παρατήρηση της ενδυμασίας υπό το πρίσμα της μόδας. Εάν, δηλαδή, διαφαίνονται στα ενδύματα του 18ου αιώνα και των αρχών του 19ου ορισμένα χαρακτηριστικά με βάση τα οποία θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για «μόδα» στην περιοχή του ελλαδικού χώρου. Βασικός άξονας της μελέτης είναι και η προσπάθεια αντιμετώπισης των ενδυμάτων απαλλαγμένων, όσο είναι εφικτό, από τους όρους φορεσιά ή παραδοσιακό κοστούμι.
Η εικόνα των ενδυμασιών των κατοίκων του ελλαδικού χώρου που έχουμε για το 17ο, 18ο και 19ο αιώνα σχηματίζεται κυρίως από τις περιγραφές και τα χαρακτικά των περιηγητών και είναι μία διαμεσολαβημένη εικόνα, που πολλές φορές μας λέει περισσότερα για τις παραστάσεις των περιηγητών παρά για την ίδια την ελλαδική ενδυμασία. Έχοντας λοιπόν ως βασική αναφορά τις εικόνες και τις περιγραφές των περιηγητών, και συγκρίνοντας τα ενδυματολογικά συστήματα της περιόδου της Γαλλίας ή της Αγγλίας με την Οθωμανική αυτοκρατορία, μπορεί να διακρίνει κανείς ότι υπάρχουν ορισμένα κοινά στοιχεία ανάμεσα τους. Και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει ένας διαχωρισμός της ενδυμασίας βάση των τάξεων, που ορίζεται με νόμους στην Ευρώπη και με φιρμάνια στην Οθωμανική αυτοκρατορία.
Ακόμη εντοπίζονται περιηγητικές πηγές που αποκαλύπτουν ορισμένες πτυχές της ενδυμασίας που σχετίζονται με την έννοια της μόδας. Ένα παράδειγμα που φανερώνει τις ενδυματολογικές ωσμώσεις είναι η αναφορά του John Cam Hobhouse σε ενδυμασίες «ελληνικών» και «τουρκικών» πληθυσμών, που κάποιες φορές παρουσιάζουν περισσότερα κοινά στοιχεία παρά διαφορές. Επιπλέον, ήδη από το 17ο αιώνα, γίνεται αναφορά στην τάση για μίμηση που είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της μόδας στην περιγραφή του Άγγλου περιηγητή Bernard Randοlph για τα γυναικεία ενδύματα της Κύθνου. Και, ενώ οι αλλαγές που παρουσιάζουν τα ενδύματα του 18ου και 19ου αιώνα δεν συμβαδίζουν με τις σημερινές γρήγορες αλλαγές της μόδας και των τάσεων, θα μπορούσε κανείς να πει ότι συντελούνται, αλλά με αργούς ρυθμούς και με έμφαση στις λεπτομέρειες. Οι καταγραφές των περιηγητών αποτυπώνουν τις αργές αυτές αλλαγές, καθώς τα ενδύματα παρουσιάζουν διαφορές ως προς τη φόρμα στον ίδιο τόπο, όταν παρεμβάλλεται ο χρόνος. Η «μόδα» την περίοδο της επανάστασης στον ελλαδικό χώρο γίνεται πιο εμφανής, όταν και τα ίδια τα ενδύματα έχουν άμεση σχέση με τα δυτικά ως προς τη φόρμα, τα υφάσματα κλπ. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα στροφής στον ευρωπαϊκό τρόπο ένδυσης που παρατηρείται στη Σύρο, και πιο συγκεκριμένα στην Ερμούπολη, που είναι μία πόλη που ιδρύεται κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, το 1821. Λόγω της μεγάλης εμπορικής δραστηριότητας με τη Δύση, αλλά και της εγκατάστασης πληθυσμών από τη Χίο, την Ύδρα και άλλα νησιά, η Σύρος αποτέλεσε κέντρο της εποχής όπου παρατηρούνται ωσμώσεις και πολιτισμικές ανταλλαγές. και τα ενδύματα αλλάζουν και ράβονται με βάση τα ευρωπαϊκά πρότυπα.
Στη βάση δεδομένων «Ψηφιακό αρχείο 1821» συγκεντρώθηκε υλικό που σχετίζεται με ενδύματα που σώζονται σε μουσεία και επικεντρώνεται κυρίως στα γυναικεία ενδύματα και στα νησιά, καθώς ο μεγαλύτερος όγκος των σωζόμενων ενδυμάτων αλλά και των μαρτυριών αφορά σε αυτά. Έχοντας πάντα ως αναφορά τα ίδια τα ενδύματα που χρονολογούνται στο 18ο και στις αρχές του 19ου αιώνα, συλλέχθηκαν εικόνες από έργα χαρακτικά και κείμενα περιηγητών, προικοσύμφωνα, αλλά και βιβλιογραφικές αναφορές. Σκοπός της παράθεσης πηγών διαφορετικής «υφής» πληροφοριών (υλικό, εικόνα, κείμενο) είναι η δυνατότητα που θα δίνεται στον κάθε χρήστη του «ψηφιακού αρχείου 1821» να αντλήσει πληροφορίες σχετικές με το ενδυματολογικό πλαίσιο της εποχής και, προβαίνοντας σε συγκρίσεις, να εξάγει τα δικά του συμπεράσματα. Πρόθεση ήταν να αντιμετωπιστούν τα ενδύματα ως υλικά αντικείμενα με ιδιαίτερη αξία, όπως είναι τα χειροποίητα και άρα μοναδικά αντικείμενα τέχνης, και όχι ως έναν τύπο ενδύματος που χαρακτηρίζει έναν τόπο. Επιπλέον, δημιουργήθηκαν σχέδια των σωζόμενων ενδυμασιών, αλλά και σχέδια που προέκυψαν από τις περιγραφές των περιηγητών. Συγκρίνοντάς τα, σε ορισμένες περιπτώσεις παρουσιάζουν αποκλίσεις, άρα θα μπορούσαμε να πούμε ότι μιλάμε για διαφορετικό τύπο ενδύματος. Αλλά ακόμα και τις φορές που η περιγραφή του περιηγητή έχει περισσότερα κοινά στοιχεία στη φόρμα, στα κεντήματα κλπ. με την υπαρκτή ενδυμασία, θα μπορούσε να ιδωθεί ως μία παραλλαγή της ίδιας ενδυμασίας. Αν όμως μελετούσε κανείς τα ενδύματα της περιόδου εστιάζοντας στις λεπτομέρειες ως στοιχεία διαφοροποίησης και αν το κάθε ένδυμα ξεχωριστά αντιμετωπιζόταν ως χειροποίητο και άρα μοναδικό, ίσως να μην υπήρχαν παραλλαγές, ή διαφορετικοί τύποι ενδυμασίας, αλλά τόσα διαφορετικά ενδύματα όσοι και οι άνθρωποι που τα φορούσαν.
* Εικαστικός και Υποψήφια διδάκτωρ του Τμήματος Θεωρίας και Ιστορίας της Τέχνης της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών Αθήνας
