ΑΝΤΟΝ ΤΣΕΧΟΦ, Πλατόνοφ, στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, Φεβρουάριος 2024, σκηνοθεσία: Adolf Shapiro
Ο μαιτρ του ρωσικού και παγκόσμιου θεάτρου, Adolf Shapiro, δεν βρίσκεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Μόνο μέσα στα τελευταία επτά χρόνια, είναι η δέκατη φορά που έρχεται στην Αθήνα να διδάξει Θέατρο. Και για τρίτη φορά πρόσφατα, όταν, μετά από δύο εξαιρετικά χρήσιμα και επιτυχημένα σεμινάρια που διοργάνωσε το Κέντρο Πολιτισμού και Ανάπτυξης Avantgarde, για Έλληνες ηθοποιούς και σκηνοθέτες, ο Adolf Shapiro προσκλήθηκε να σκηνοθετήσει στη σκηνή του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά το πρώτο, νεανικό έργο του Άντον Τσέχοφ, Πλατόνοφ, το οποίο έχει δύο ακόμα τίτλους - Χωρίς πατέρα και Χωρίς τίτλο.
Δυο φορές «χωρίς». Και πολλές φορές «χωρίς» για τους ήρωες του έργου: άλλοι χωρίς μέλλον, χωρίς ελπίδα, άλλοι χωρίς φραγμούς και χωρίς αναστολές. Ένα έργο γραμμένο σχεδόν 150 χρόνια πριν, για τους ανθρώπους που ξεκινούν τη ζωή γεμάτοι σχέδια και όρεξη, και προσγειώνονται απότομα από την πραγματικότητα, καταντάνε «περιττοί».
Ο Adolf Shapiro θεωρείται ειδικός στον Τσέχοφ. Έχει σκηνοθετήσει τα έργα του στην Ευρώπη και την Αμερική, στην Ασία και τη Λατινική Αμερική. Όλη τη ζωή του σκηνοθετεί τον Βυσσινόκηπο, και σε κάθε εποχή ο Τσέχοφ έχει να πει κάτι καινούργιο στους θεατές. «Κάθε εποχή δίνει τις δικές της απαντήσεις σε παλιές ερωτήσεις και κάθε εποχή γεννάει καινούργιες ερωτήσεις», λέει ο Shapiro. Το μόνο έργο που δεν έχει σκηνοθετήσει μέχρι τώρα είναι ο Πλατόνοφ. Και εδώ την πρωτιά θα έχει η Ελλάδα.
Κάθε συνάντηση με τον Adolf Shapiro είναι μάθημα ζωής. Ένα μάθημα ζωής ήταν και το τελευταίο σεμινάριο, «Διάλογος: βάση της ζωής και του θεάτρου». Γιατί ο διάλογος λείπει, τόσο από το θέατρο, όσο και από τη ζωή. Πρωτίστως από τη ζωή. «Η κεντρική ουσία του διαλόγου είναι και η κεντρική ουσία του θεάτρου – η αναζήτηση της αλήθειας», λέει ο Shapiro. «Όπως και στη θρησκεία, δεν μπορούμε να μάθουμε την αλήθεια έως το τέλος. Αλλά μας δίνει τεράστια ευχαρίστηση να αισθανόμαστε ότι την πλησιάζουμε…»
Αυτός είναι ο στόχος των παραστάσεων που υπογράφει ανά τον κόσμο ο Shapiro: να παρακινεί τους θεατές να ανακαλύπτουν την αλήθεια. Όποια κι αν είναι. Στο έργο που παρακολουθούν και στα γεγονότα που ξετυλίγονται έξω από τους τείχους του θεάτρου. Γιατί το αληθινό θέατρο είναι αναπόσπαστο από τη ζωή.
Ο Shapiro μένει πάντα πιστός στο θέατρο του Λόγου. Γιατί ο Λόγος είναι εργαλείο της ανθρώπινης κοινωνίας και επικοινωνίας. Και είναι αυτός που κινδυνεύει στην εποχή μας, εποχή της εικόνας. Ίσως γι’ αυτό, όσοι ενδιαφέρονται να παρακολουθήσουν τον Πλατόνοφ του Shapiro απευθύνουν την ίδια ερώτηση: «Θα είναι ο αληθινός Τσέχοφ;» Όσο απλοϊκή κι αν ακούγεται, είναι βαθιά φιλοσοφημένη ερώτηση: ο κόσμος αναζητά στο θέατρο τον Λόγο, πέρα από την εικόνα, με την οποία το θέατρο (και η ζωή) τα τελευταία χρόνια διεξάγει έναν άνισο πόλεμο.
«Πρώτα ο πληθωρισμός του Λόγου συντελέστηκε στη ζωή και μετά έπληξε το θέατρο. Οι άνθρωποι δεν πιστεύουν πια στα λόγια, και ο Λόγος θυμίζει το συνάλλαγμα δίχως αντίκρισμα», λέει ο Shapiro. «Έτσι, και ο θεατρικός Λόγος έπαψε να είναι σπάραγμα».
Ο Shapiro-δάσκαλος και ο Shapiro-σκηνοθέτης δεν διαφέρουν. Ο σκηνοθέτης δεν μεταμορφώνεται σε είδωλο, σε δικτάτορα, όταν ξεκινούν οι πρόβες. Η δουλειά του χτίζεται πάνω σε διάλογο του δημιουργού και του σκηνοθέτη, του σκηνοθέτη και του ηθοποιού. Η Σχολή και η Σπουδή του δεν στέκει πάνω σε δόγματα, η παράσταση γεννιέται ως αποτέλεσμα της συλλογικής δουλειάς και αμοιβαίου σεβασμού.
«Και ο δάσκαλος, και οι μαθητές συμφωνούν ότι κανένας τους δεν κατέχει την απόλυτη αλήθεια. Ο δάσκαλος έχει ανάγκη από μαθητές, δεν πάει στους μαθητές για να τους νικήσει, αλλά για να ανακαλύψει κάτι, και είτε να επιβεβαιώσει είτε να απορρίψει αυτό που έχει ανακαλύψει ήδη», εξηγεί ο Shapiro.
Πριν κάνει τη διανομή, μελετά τους ηθοποιούς, ανακαλύπτει το ρόλο του καθενός στη ζωή. Και έτσι, το έργο φτάνει στον τελικό αποδέκτη, τον θεατή, όχι ως προϊόν συνεργασίας μιας τυχαίας ομάδας ηθοποιών, αλλά ενός θιάσου, έτοιμου να δουλέψει στο εξής συλλογικά.
Η συνταγή είναι εξαιρετικά απλή: ο Shapiro έχει το ταλέντο να κάνει τους ανθρώπους να βγάζουν μέσα από το θέατρο το καλύτερο εαυτό τους. Τόσο οι ηθοποιοί, όσο και οι θεατές. Να ανακαλύπτουν τον εαυτό τους, να βγάζουν συναισθήματα που ούτε οι ίδιοι δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι τα κρύβουν. Με τα έργα του ο Shapiro δηλώνει πάντα πως ο κάθε άνθρωπος έχει ανάγκη από έναν άλλο άνθρωπο – και στη ζωή, και στο θέατρο. Και αυτό μπορεί να εκφραστεί μόνο με το Λόγο, με το διάλογο, ακόμα κι αν είναι σιωπηρός. Γιατί κάθε διάλογος είναι αναζήτηση της ζώνης συμφωνίας. Δεν προϋποθέτει νίκη κανενός. «Κάνοντας διάλογο», δηλώνει ο Shapiro, «υπάρχει περίπτωση να μη βρούμε τη ζώνη συμφωνίας. Όμως, την αναζητούμε. Και αν έχουμε ξεκινήσει το διάλογο, τότε δίνουμε την ευκαιρία ο ένας στον άλλον…»
Ο Τσέχοφ είναι δημιουργός της εποχής «χωρίς». Όπου «ο Πλατόνοφ πονάει». Και στις εποχές σαν κι αυτήν, ο Λόγος του είναι ιδιαίτερα σημαντικός. Αρκεί να ακουστεί.
* Η Ευγενία Κριτσέφσκαγια είναι κλασική φιλόλογος
