Μαζί με την έκπληξη που ένιωσαν οι Δανοί την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, καθώς η βασίλισσά τους Μαργκρέτε Β΄ ανακοίνωνε «ζωντανά» από την τηλεόραση την παραίτησή της χάριν του γιου της διαδόχου Φρέντερικ, άλλοι εντός και εκτός χώρας «ξανάσμιγαν» με μια παλιά, αναπάντητη ως τώρα, απορία τους: Πώς είναι δυνατόν να επιβιώνει μέχρι σήμερα η μοναρχία σε ευρωπαϊκές δημοκρατικές κοινωνίες δικαιωμάτων και ελευθεριών;
Το κοινότοπο ερώτημα δεν υπονοεί ότι βασιλιάδες, βασίλισσες και βασιλικές δυναστείες αντιμετωπίζονται σήμερα με μεγαλύτερη εχθρότητα από τους πολιτικούς ή το κοινό απ’ ό,τι παλιότερα. Έχει να κάνει με το πώς ένας θεσμός εξουσίας που η πολιτική βαρύτητά του έχει γίνει αμελητέα και έχει εξαντλήσει τον ιστορικό κύκλο του κατορθώνει να ανακυκλώνεται, με μια λειτουργία που είναι βέβαια καθαρά συμβολικού και σε μεγάλο βαθμό μουσειακού χαρακτήρα.
Δώδεκα χώρες της Ευρώπης συνεχίζουν να έχουν σήμερα μοναρχικό πολίτευμα: Βέλγιο, Δανία, Λιχτενστάιν, Λουξεμβούργο, Μονακό, Ολλανδία, Νορβηγία, Ισπανία, Σουηδία, Ηνωμένο Βασίλειο. Βατικανό και Ανδόρα θεωρούνται επίσης μοναρχίες, αν και με εκλεγμένο ηγέτη.
Σε έναν κόσμο όπου τα smartphones έχουν κάνει τη ροή της ενημέρωσης και των πληροφοριών να πλημμυρίζει τα πάντα σε δημόσια και ιδιωτική σφαίρα, η αδηφάγα όρεξη για ιστορίες με βασιλιάδες και πριγκίπισσες, κουτσομπολιά, σκάνδαλα και σκανδαλάκια είναι ακόρεστη και ο βάναυσος σχολιασμός τους γίνεται αχαλίνωτος, σε σημείο που το μεγαλύτερο πρόβλημα δεν είναι πια ότι το κοινό έχει μπουχτίσει με τους βασιλιάδες, αλλά ότι οι ίδιοι οι βασιλιάδες έχουν μπουχτίσει με τα όσα συνεπάγεται ο ρόλος τους.
Μπορεί οι ταμπλόιντ και τα κανάλια να ισχυρίζονται πως ο Χάρι τα βρόντηξε κι έφυγε από το παλάτι του Μπάκιγχαμ εξαιτίας μιας οικογενειακής φωτογραφίας που τον έδειχνε στην άκρη της «ομάδας» μαζί με τη Μέγκαν, υπονοώντας την περιθωριοποίησή του από την ακολουθία της διαδοχής, αλλά ο ίδιος λέει ότι ο λόγος ήταν ο φόβος του ότι τα ΜΜΕ στη Βρετανία αργά ή γρήγορα θα «κατασπάραζαν» τον ίδιο και την οικογένειά του, όπως έκαναν με την αδικοχαμένη μητέρα του. Επιβεβαιώνοντας την οριστική ρήξη με τα υπόλοιπα μέλη της βασιλικής οικογένειας (του), ο Χάρι είχε πει σε μια περσινή συνέντευξή του στο αμερικανικό δίκτυο CBC ότι «συγκεκριμένα μέλη της έχουν αποφασίσει να πέφτουν το βράδυ για ύπνο αγκαλιά με τον διάβολο -τις σκανδαλοθηρικές ταμπλόιντ- προκειμένου να μην χαλάσουν τη δημόσια εικόνα τους». Στην αυτοβιογραφία του, που κυκλοφόρησε πέρσι με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Spare» (ανταλλακτικό-ρεζέρβα), περιγράφει σκηνές από τα ενδότερα του οίκου των Ουίνδσορ που απέχουν πολύ από την εικόνα της αρμονικής οικογένειας-πρότυπο, όπως τους συχνούς βίαιους καβγάδες του με τον αδελφό του και πρώτο στη σειρά της διαδοχής Ουίλιαμ, καθώς και ότι τα δύο αδέλφια εκλιπαρούσαν τον πατέρα τους, τον σημερινό βασιλιά Κάρολο, να μην παντρευτεί την Καμίλα… Μικρές ιστορίες που συνθέτουν τη μεγάλη εικόνα της παρακμής.
Η μεγάλη αντίφαση
Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Είναι η μοναρχία ένας παρωχημένος θεσμός, ένα ξεπερασμένο σύστημα αξιών, ένα «αντιφατικό» πολίτευμα; Κι αφού απορρίπτεται ασυζητητί ως φεουδαρχικό κατάλοιπο του παρελθόντος, πώς κατορθώνει και διαψεύδει -μέχρι στιγμής- τη νομοτέλεια της εξελικτικής εξαφάνισης, χωρίς μάλιστα ιδιαίτερη προσπάθεια; Κι ακόμη περισσότερο όταν η παραδοσιοκρατία έχει πεθάνει προ πολλού, με τις κατά καιρούς και κατά τόπους αναβιώσεις της να είναι μόνο συγκυριακές προς άγραν ψήφων;
Είναι γεγονός ότι μερικές από τις θεωρούμενες πιο προηγμένες δημοκρατίες στον κόσμο είναι μοναρχίες. Το 2021 το Economist κατέτασσε τη Νορβηγία, τη Σουηδία, τη Δανία, την Ολλανδία, το Λουξεμβούργο και το Ηνωμένο Βασίλειο στην πρώτη εικοσάδα του Δείκτη Δημοκρατίας, με την Ισπανία και το Βέλγιο να ακολουθούν με μικρή διαφορά.
Οι δημοσκοπήσεις σ’ αυτές τις χώρες δείχνουν συχνά ότι ο θεσμός της μοναρχίας είναι δημοφιλής, με ένα ποσοστό μεταξύ 60% και 80% των πολιτών τους να δηλώνει ότι θέλει να διατηρηθεί, να συνεχίσει να υπάρχει. Πρόκειται, όπως λένε οι επαΐοντες, για ποσοστά δημοτικότητας που οι πολιτικοί θα ζήλευαν να έχουν και θα έδιναν τα πάντα για να τα απολαύσουν σε οποιαδήποτε στιγμή της θητείας τους. Ενδεικτικά, ο Κάρολος, που θεωρούνταν κάποτε ο «κακός» στον γάμο του με την Νταϊάνα κι από κάποιους μια εκκεντρική φιγούρα αφοσιωμένη στην καλοπέραση, όταν ανέβηκε στον θρόνο, είδε το 63% των Βρετανών να τον υποστηρίζει χωρίς ενδοιασμούς, εκφράζοντας την πεποίθηση ότι θα γίνει ένας καλός βασιλιάς.
Ενας τρόπος με τον οποίο οι εστεμμένοι κρατούν ψηλά την καμπύλη δημοτικότητάς τους είναι φυσικά και με το να δείχνουν ότι συμβαδίζουν με τις τάσεις της εποχής τους, επιλέγοντας να προβάλλουν θέματα που τείνουν να είναι γενικής αποδοχής από το εκάστοτε ακροατήριο. Έτσι, η βασίλισσα Βεατρίκη της Ολλανδίας αναφέρεται συχνά στην ανάγκη προστασίας των Τεχνών και των πολιτιστικών θησαυρών, ενώ ο βασιλιάς Χάραλντ της Νορβηγίας, στην ομιλία του για την 25ετηρίδα του στον θρόνο, εξέφρασε την υποστήριξή του στην ιδέα της πολυπολιτισμικότητας.
Τώρα θα πει κάποιος ότι σε χώρες με ισχυρές παραδόσεις σταθερών θεσμών και κυρίως μακρά παράδοση κρατικής υπόστασης και συνέχειας που διέτρεξε σχεδόν όλη την ευρωπαϊκή ιστορία από τον Μεσαίωνα ως τις μέρες μας, με τη μοναρχία να αποτελεί προσωποποίηση της κρατικής εξουσίας, είναι αναμενόμενο ο θεσμός της κληρονομικής μεταβίβασης της εξουσίας να γίνεται και σήμερα δεκτός και αποδεκτός.
Διαφορετικές ιστορίες
Ομως δεν είναι τόσο απλά τα πράγματα. Στο βασικό ερώτημα γιατί η μοναρχία σε χώρες της Ευρώπης, και μάλιστα μεγάλες και σημαντικές, «πέθανε», ενώ σε άλλες, μικρότερες, «επέζησε», οι ειδικοί έχουν μια ξεκάθαρη απάντηση: Διότι εκεί που επέζησε οι εκπρόσωποί της προσαρμόστηκαν και εκσυγχρονίστηκαν έγκαιρα, ενώ εκεί που πέθανε δεν κατόρθωσαν να δουν ότι αυτή η επιτακτική ανάγκη έπρεπε να ικανοποιηθεί πολύ πριν να είναι… πολύ αργά.
Για παράδειγμα, η Βρετανία πέρασε από μια μακρά και συχνά αιματηρή διαδικασία εξισορρόπησης δυνάμεων μεταξύ μοναρχίας και λαϊκής εξουσίας, την οποία εκπροσωπούσε το Κοινοβούλιο, με πολλά μικρά, αλλά σημαντικά επεισόδια. Έτσι, όταν το κύμα των λαϊκών εξεγέρσεων που ξεσήκωσε η Γαλλική Επανάσταση στα τέλη του 18ου αιώνα έφτασε και στις βρετανικές ακτές, το μοναρχικό σύστημα εκεί ήταν ήδη αρκετά ευέλικτο για να το απορροφήσει και να αντέξει. Η αγγλική μοναρχία είχε «υποταχθεί» από καιρό πριν σε μια μακρά διαδικασία προσαρμογής, οι απαρχές της οποίας ανάγονται στην αποκαλούμενη Ένδοξη Επανάσταση του 1688, ένα κομβικό γεγονός στην αγγλική Ιστορία που σηματοδότησε η ανατροπή του βασιλιά Ιακώβου Β΄ από μια συμμαχία κοινοβουλευτικών, υποστηριζόμενων από τον στρατό του Ολλανδού κυβερνήτη των Κάτω Χωρών Γουλιέλμου Γ΄ της Οράγγης -γαμπρού του Ιάκωβου-, ο οποίος τελικά κάθισε στον αγγλικό θρόνο ως Γουλιέλμος Γ΄ της Αγγλίας. Η κρίση ξέσπασε όταν ο Ιάκωβος απέκτησε έναν γιο, το 1688. Μέχρι τότε αναμενόταν πως θα τον διαδεχθεί η προτεστάντισσα κόρη του Μαίρη, σύζυγος του Γουλιέλμου της Οράγγης. Το ενδεχόμενο της εγκαθίδρυσης μιας καθολικής δυναστείας στο αγγλικό βασίλειο ήταν πλέον ορατό με τη γέννηση του αρσενικού διαδόχου. Προβληματισμένοι από τον Ρωμαιοκαθολικισμό του βασιλιά και τους στενούς δεσμούς του με τη Γαλλία, ηγετικά στελέχη των Τόρις συνασπίστηκαν με μέλη των αντιπολιτευόμενων Ουίγων και επέλεξαν να λύσουν την κρίση προσκαλώντας τον Γουλιέλμο της Οράγγης στον θρόνο. Με άλλα λόγια, ο αναγκαστικός συμβιβασμός μεταξύ Κοινοβουλίου και Παλατιού εξυπηρέτησε έναν συγκεκριμένο πολιτικό στόχο, αλλά εξασφάλισε και τη συνέχεια της αγγλικής μοναρχίας.
Αντίθετα, την ίδια στιγμή, απέναντι από τις βρετανικές ακτές, στη Γαλλία, ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ έκανε τα πάντα για να κερδίσει το στοίχημα της απόλυτης μοναρχίας διακηρύσσοντας ότι «το κράτος είμαι εγώ», χρίζοντας εαυτόν ανώτατο δικαστή, καταργώντας τον θεσμό του πρωθυπουργού και αναλαμβάνοντας ο ίδιος τα ηνία της διακυβέρνησης. Έναν αιώνα αργότερα, όντας άκαμπτη και ανίκανη να συμβιβαστεί, η γαλλική μοναρχία κατέρρευσε.
Η συνταγή της επιτυχίας
Προφανώς υπάρχουν λόγοι που η μοναρχία συνεχίζει να μακροημερεύει στην Ευρώπη απολαμβάνοντας υψηλά ποσοστά αποδοχής. Ένας από αυτούς, αν όχι ο σημαντικότερος, είναι ότι οι εκπρόσωποί της επέλεξαν να μειώσουν στο ελάχιστο το αποτύπωμά τους στους θεσμούς ουσιαστικής εξουσίας. Όπως εξηγεί ο δρ Μπομπ Μόρις, της Σχολής Συνταγματικού Δικαίου του Πανεπιστημιακού Κολεγίου του Λονδίνου, το μυστικό της επιτυχίας της ευρωπαϊκής μοναρχίας ήταν ότι επέτρεψε στην πολιτική δύναμή της να συρρικνωθεί «ουσιαστικά στο μηδέν».
Μονάρχες που είναι υπερβολικά παρεμβατικοί είναι βέβαιο ότι θα συναντήσουν αντίσταση, μερικές φορές σε βαθμό μη αναμενόμενο. Το πιο πρόσφατο παράδειγμα ήταν η άρνηση του μεγάλου δούκα του Λουξεμβούργου Ανρί, που είναι ρωμαιοκαθολικός, να υπογράψει το νομοσχέδιο για την ευθανασία το 2008. Μπροστά στην προοπτική μιας συνταγματικής κρίσης και στέλνοντας ξεκάθαρο μήνυμα στο Παλάτι, το 60μελές νομοθετικό σώμα του δουκάτου προχώρησε σε συνταγματική τροποποίηση εγκρίνοντάς τη με 56 ψήφους υπέρ, καμία κατά και μόλις μία αποχή, έτσι ώστε τα νομοσχέδια να μην απαιτούν πλέον την υπογραφή του Ανρί προτού τεθούν σε ισχύ. Ο μεγάλος δούκας υποχρεώθηκε απλώς να «ανακοινώσει επίσημα» το επίμαχο νομοσχέδιο. Ο υπουργός Δικαιοσύνης Λικ Φρίντεν δήλωσε ότι η αλλαγή στο σύνταγμα επέτρεψε στον Ανρί να συνεχίσει τη βασιλεία του «σεβόμενος τους κανόνες της Δημοκρατίας». Δημοσκόπηση εκείνης της εποχής έδειξε ότι το 60% των Λουξεμβούργιων αποδοκίμαζε το βέτο του μεγάλου δούκα, ενώ το 69% δήλωνε υπέρ της παραμονής του στον θρόνο μόνο ως «καθαρά τελετουργικού» μονάρχη.
Βασιλιάδες και βασίλισσες στην Ευρώπη έχουν αποδεχθεί την ισχύουσα πραγματικότητα: Ότι δεν διαθέτουν τη διακριτική ευχέρεια να επιβάλλουν τη βούλησή τους σε ζητήματα νομοθεσίας και διακυβέρνησης. Δεν έχουν άλλη επιλογή από το να εγκρίνουν κάθε ενέργεια των κυβερνήσεών τους στα εκατοντάδες έγγραφα που καλούνται να υπογράφουν κάθε εβδομάδα.
Από την άλλη, αυτός ο «ιστορικός συμβιβασμός» τους βοήθησε καθοριστικά στη διατήρηση του θρόνου και των προνομίων τους. Καθώς η βασιλική πολιτική ισχύς συρρικνώθηκε, έχουν προκύψει νέοι ρόλοι και νέα καθήκοντα. Η μοναρχία θεωρείται πια «ο ουδέτερος προστάτης και θεματοφύλακας της Δημοκρατίας, σύμβολο της συνέχειας και της σταθερότητας, υποστηρικτής της Κοινωνίας των Πολιτών μέσω της ενθάρρυνσης και της προσοχής της βασιλικής αιγίδας», όπως υπογραμμίζει ο δρ Μπ. Μόρις.
Ενα από τα στοιχεία της προσαρμογής για την «επιβίωση» δεν είναι άλλο και από τη συρρίκνωση του μεγέθους της βασιλικής οικογένειας και της αυλής της και, κατ’ επέκταση, της οικονομικής επιβάρυνσης στους κρατικούς προϋπολογισμούς που απαιτεί η συντήρησή της. Όσο περισσότερους βασιλικούς ενοίκους έχει ένα παλάτι τόσο μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος ένας από αυτούς να βρεθεί μπλεγμένος σε σκάνδαλα και, ακόμα χειρότερα, να μπει στο στόχαστρο για υπερβολικές δαπάνες και πάρα πολλούς αυλικούς. Στη Νορβηγία, για παράδειγμα, η βασιλική οικογένεια αποτελείται από μόλις τέσσερα άτομα, τον βασιλιά και τη βασίλισσα, τον διάδοχο και την πριγκίπισσα.
Ο άνεμος της συρρίκνωσης σάρωσε πέρσι και τη Δανία, με τη βασιλική οικογένεια της Μαργκρέτε να παίρνει τη δύσκολη απόφαση να μειώσει τον αριθμό των μελών της. Αυτό οδήγησε σε μια οικογενειακή ρήξη, η οποία μάλιστα έγινε δημόσια μετά την αφαίρεση των βασιλικών τίτλων από τα παιδιά του μικρότερου αδελφού του πρίγκιπα Φρέντερικ, του πρίγκιπα Ιωακείμ. Και, σε αντίθεση με τη βρετανική παράδοση των τελετουργικών και πολυδάπανων στέψεων, στη Δανία δεν θα υπάρξει επίσημη τελετή ενθρόνισης του Φρέντερικ, παρά μόνο μια τυπική ανακοίνωση από το παλάτι την ημέρα της ανάληψης των καθηκόντων του. Βέβαια, όλες αυτές οι αναγκαστικές προσαρμογές και εξοικονομήσεις για να μην προκαλείται το δημόσιο αίσθημα σε εποχή παρατεταμένης και ανακυκλούμενης κρίσης δεν σημαίνουν πολλά για μια οικογένεια εστεμμένων, στην προκειμένη περίπτωση της Δανίας, που η καθαρή περιουσία της φτάνει τα 40 εκατομμύρια δολάρια και η οποία έχει στη διάθεσή της τέσσερα παλάτια και τρεις ιδιωτικές κατοικίες, εκ των οποίων η μία στη Νότια Γαλλία, καθώς και ένα κτήμα για κυνήγι στη Γιουτλάνδη. Σημειώνεται ότι και ο Κάρολος στη Βρετανία έχει αναφερθεί στην επιθυμία του να περιορίσει τη βασιλική οικογένεια και να κάνει τον θεσμό της μοναρχίας πιο «ευέλικτο» και σύγχρονο.
Καταλήγοντας στο διά ταύτα, η ευρωπαϊκή μοναρχία επέζησε των σαρωτικών και συχνά θυελλωδών ανέμων της Ιστορίας πολύ απλά ακολουθώντας το ρεύμα των καιρών και τις επιταγές ενός συναινετικού εκσυγχρονισμού. Όπως χαρακτηριστικά λένε οι γνωρίζοντες καλύτερα, επιβίωσε «επανεφευρίσκοντας» τον εαυτό της…
