Το 1991 η Σοβιετική Ένωση υπήρχε ακόμη και η ιδέα ότι θα μπορούσε να πάψει να υπάρχει σύντομα φάνταζε εξωπραγματική. Αλλά η αντίστροφη μέτρηση είχε αρχίσει. Στον απόηχο των συγκλονιστικών γεγονότων του 1989-1990 στην Ευρώπη πολλές από τις “συστατικές” εθνότητες της ΕΣΣΔ είχαν αρχίσει να αμφισβητούν ανοιχτά τη Μόσχα. Παραδόξως, μεταξύ εκείνων που ανησυχούσαν σοβαρά για ό,τι συνέβαινε στο σοβιετικό εσωτερικό ήταν και ένας κορυφαίος Δυτικός ηγέτης.
Ο Γερμανός καγκελάριος Χέλμουτ Κολ πίστευε, όπως αποκαλύπτουν σήμερα αποχαρακτηρισμένα έγγραφα, ότι πιθανή διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης θα ήταν μια «καταστροφή» και ότι όποιος πίεζε για ένα τέτοιο αποτέλεσμα ήταν «ανόητος». Ως εκ τούτου, προσπάθησε επανειλημμένα να ορθώσει τη Δύση ως εμπόδιο ενάντια στην ανεξαρτησία της Ουκρανίας αλλά και των δημοκρατιών της Βαλτικής!
Σε ένα μεγάλο αφιέρωμά του το περιοδικό Spiegel ρίχνει φως στις άγνωστες πτυχές της γερμανικής εξωτερικής πολιτικής εκείνης της εποχής με βάση πρόσφατα αποχαρακτηρισμένα έγγραφα του γερμανικού υπουργείου Εξωτερικών που δόθηκαν στη δημοσιότητα από το Ινστιτούτο Λάιμπνιτς για τη Σύγχρονη Ιστορία. Τα έγγραφα του 1991 περιλαμβάνουν υπομνήματα, πρακτικά, επιστολές και άγνωστες μέχρι σήμερα λεπτομέρειες σχετικά με την επέκταση του ΝΑΤΟ προς τα ανατολικά, τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και την ανεξαρτησία της Ουκρανίας.
Ανησυχία
Η Εσθονία, η Λετονία και η Λιθουανία είχαν προσαρτηθεί στη Σοβιετική Ένωση από τον Στάλιν το 1940, αλλά μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας δεν αναγνώρισε ποτέ αυτή την προσάρτηση. Αντιμέτωπος με τις τρεις βαλτικές δημοκρατίες που πίεζαν για ανεξαρτησία και επιδίωκαν να εγκαταλείψουν τη Σοβιετική Ένωση, ο Κολ ένιωσε ότι τα πράγματα βάδιζαν σε «λάθος δρόμο» και το είχε εκμυστηρευτεί αυτό στον Γάλλο Πρόεδρο Φρανσουά Μιτεράν σε μια συνάντησή τους στο Παρίσι στις αρχές του 1991.
Θεωρούσε ότι χρειαζόταν να περιμένουν τουλάχιστον ακόμη δέκα χρόνια και ότι μετά την ανεξαρτησία τους όφειλαν να έχουν ουδέτερο καθεστώς και να μην γίνουν ούτε μέλη του ΝΑΤΟ ούτε της -τότε- Ευρωπαϊκής Κοινότητας!
Ωστόσο, τα πράγματα εξελίχθηκαν με πολύ μεγαλύτερη ταχύτητα από εκείνη που συμβούλευε ο βετεράνος Γερμανός ηγέτης.
Σύμφωνα με την ανάλυση των αποκαλυπτικών εγγράφων από το Spiegel, ο Κολ πίστευε το ίδιο και για την Ουκρανία. Θεωρούσε πως θα έπρεπε να παραμείνει στη Σοβιετική Ένωση, τουλάχιστον αρχικά, ώστε να μην τεθεί σε κίνδυνο η κρατική υπόστασή της.
Μόλις έγινε ξεκάθαρο ότι η Σοβιετική Ένωση αντιμετώπιζε το φάσμα της διάλυσης, η γερμανική διπλωματία έσπευσε να προκρίνει την ένταξη του Κιέβου σε μια μορφή συνομοσπονδίας με τη Μόσχα και άλλες πρώην σοβιετικές δημοκρατίες. Μάλιστα, με βάση σημειώσεις από μια συζήτηση που έγινε μεταξύ Κολ και Γιέλτσιν στη διάρκεια ενός ταξιδιού του τελευταίου στην τότε γερμανική πρωτεύουσα της Βόννης, τον Νοέμβριο του 1991, ο Γερμανός καγκελάριος φέρεται να είχε προτείνει στο Κρεμλίνο να «ασκήσει την επιρροή του στην ουκρανική ηγεσία» για μια τέτοια διευθέτηση. Οι Γερμανοί διπλωμάτες, με πυρήνα τον “θεματοφύλακα” της Οstpolitik στη ύστερη φάση του Ψυχρού Πολέμου Χανς Ντίτριχ Γκένσερ, δεν έβλεπαν με καλό μάτι την ουκρανική ανεξαρτησία. Θεωρούσαν ότι το Κίεβο είχε «τάσεις προς αυταρχικές και εθνικιστικές υπερβολές»…
Βέβαια, όταν πάνω από το 90% των Ουκρανών ψήφισαν υπέρ της ανεξαρτησίας, τόσο ο Κολ όσο και ο Γκένσερ ανέκρουσαν πρύμναν υποχρεώνοντας τη Γερμανία να γίνει το πρώτο κράτος-μέλος της ΕΟΚ που θα αναγνώριζε την ανεξαρτησία της Ουκρανίας…
Τρικ και Ostpolitik
Η "αναστροφή" αυτή αποτυπώνει, αν όχι τη διγλωσσία, σίγουρα τον δισυπόστατο χαρακτήρα της γερμανικής εξωτερικής πολιτικής την ώρα που το ψυχροπολεμικό στάτους στην Ευρώπη κατέρρεε. Αλλά τα πράγματα ήθελαν ακόμη μεγάλη προσοχή, οι γεωστρατηγικές ισορροπίες σχεδόν μισού αιώνα διακυβεύονταν.
Έτσι, όταν διαλύθηκε η Σοβιετική Ένωση και ακολούθως το Σύμφωνο της Βαρσοβίας, το 1991, η γερμανική διπλωματία κατέφυγε σε μια σειρά από “τρικ” για να αποτρέψει χώρες όπως η Πολωνία, η Ουγγαρία και η Ρουμανία να ενταχθούν στο ΝΑΤΟ. Το γερμανικό πολιτικό και διπλωματικό προσωπικό δεν έκρυβε τους φόβους του ότι μια τέτοια προοπτική θα μπορούσε να θυμώσει τη Μόσχα.
Πρόσδεση στο ΝΑΤΟϊκό άρμα πρώην μελών του Συμφώνου της Βαρσοβίας θα δημιουργούσε ασταθή συναισθήματα στη Μόσχα. «Αίσθηση απομόνωσης και απογοήτευσης για την αχαριστία των πρώην αδελφών χωρών» έγραφε στις αναφορές του ο τότε Γερμανός πρέσβης στη Μόσχα.
Τα αποχαρακτηρισμένα έγγραφα δείχνουν ότι ο Γκένσερ ανησυχούσε για το ενδεχόμενο περαιτέρω ανατροφοδότησης της εν δυνάμει κρίσης. Η ένταξη στο ΝΑΤΟ χωρών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης "δεν είναι προς το συμφέρον μας" διακήρυττε.
Ως εκ τούτου, οι χώρες αυτές έχουν σίγουρα το δικαίωμα να ενταχθούν στη δυτική συμμαχία, αλλά η εστίαση θα πρέπει να είναι στο να διασφαλιστεί «ότι δεν θα ασκήσουν αυτό το δικαίωμα»…
Η γερμανική Ostpolitik -όπως και τότε- βάλλεται πανταχόθεν, συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας, που κατηγορεί τη Δύση ότι αθέτησε την υπόσχεσή της να μην διευρύνει το ΝΑΤΟ. Δίχως αμφιβολία, μερικά από τα γερμανικά έγγραφα μπορούν κάλλιστα να τα επικαλεστούν σήμερα ο Πούτιν και ο κύκλος του για να επιμείνουν στην ορθότητα των ισχυρισμών τους, παραδέχεται το Spiegel. Διότι σε αρκετές περιπτώσεις ο Γκένσερ και οι κορυφαίοι διπλωμάτες του εκείνης της εποχής αναφέρονται κι αυτοί σε μια “υπόσχεση” που φέρεται να δόθηκε στη διάρκεια των διαπραγματευτικής διαδικασίας για την επανένωση της Γερμανίας, τις αποκαλούμενες “διαπραγματεύσεις 2+4” (ΟΔΓ-ΓΛΔ, Ηνωμένες Πολιτείες, Σοβιετική Ένωση, Βρετανία, Γαλλία) Η υπόσχεση ήταν μία και ξεκάθαρη: το ΝΑΤΟ θα έμενε μακριά από την ανατολική Ευρώπη!
Προδομένες υποσχέσεις;
Οι Ρώσοι πολιτικοί ισχυρίζονται εδώ και δεκαετίες την ύπαρξή της, οι Αμερικανοί την αμφισβητούν. Ως αποδεικτικό στοιχείο οι Ρώσοι επικαλούνται τα λόγια τού τότε Αμερικανού υπουργού Εξωτερικών Τζέιμς Μπέικερ προς τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ τον Φεβρουάριο του 1990, ότι “δεν επρόκειτο να υπάρξει επέκταση της δικαιοδοσίας του ΝΑΤΟ προς τα ανατολικά ούτε για μία ίντσα”. Δύση και Αμερικανοί λένε ότι ο ισχυρισμός αυτός αποτυπώνει "επιλεκτική μνήμη" των γεγονότων από τη Μόσχα.
Όμως τα τελευταία γερμανικά έγγραφα αλλάζουν τα δεδομένα. Κατά το Spiegel, την 1η Μαρτίου 1991 ο Γκένσερ διεμήνυσε στις ΗΠΑ ότι ήταν αντίθετος στην επέκταση του ΝΑΤΟ προς τα ανατολικά διότι «κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων ‘2+4’ ειπώθηκε στους Σοβιετικούς ότι δεν υπήρχε πρόθεση επέκτασης του ΝΑΤΟ προς τα ανατολικά».
Στις 18 Απριλίου, σε συνάντηση με τον Έλληνα ομόλογό του, ο Γκένσερ κάνει αναφορά στα όσα είχε πει στους Σοβιετικούς: "Η Γερμανία θέλει να παραμείνει μέλος του ΝΑΤΟ ακόμη και μετά την επανένωσή της. Σε αντάλλαγμα, η Συμμαχία δεν θα επεκταθεί προς τα ανατολικά…”, Το ίδιο και στις 11 Οκτωβρίου, όταν ο Γκένσερ συναντήθηκε με τους ομολόγους του από τη Γαλλία και την Ισπανία, Ντιμά και Ορντονέθ, όπου, σύμφωνα με τα πρακτικά, είπε: “Δεν μπορούμε να δεχτούμε την ένταξη στο ΝΑΤΟ των κρατών της ΚΑΕ […] Κάθε βήμα που συμβάλλει στη σταθεροποίηση της κατάστασης στις χώρες της ΚΑΕ και στη Σοβιετική Ένωση είναι σημαντικό».
Φαίνεται πως η γερμανική διπλωματία ανησυχούσε σε τέτοιο βαθμό για διαφαινόμενα σχέδια ή αναδυόμενες τάσεις περί ΝΑΤΟϊκής επέκταση, που τασσόταν ακόμη και υπέρ μιας επίσημης διακήρυξης των Συμμάχων ότι το ΝΑΤΟ δεν επρόκειτο να επεκταθεί προς τα ανατολικά. Μόνο αφού ο Γερμανός υπουργός Εξωτερικών επισκέφθηκε την Ουάσιγκτον τον Μάιο του 1991 και οι ιθύνοντες εκεί του είπαν ότι μια επέκταση «δεν μπορεί να αποκλειστεί στο μέλλον» υποχώρησε και δήλωσε ότι δεν τάσσεται υπέρ μιας τέτοιας «οριστικής διακήρυξης»…
