Τα τελευταία χρόνια η πόλη των Χανίων αντιμετωπίζει ένα ιδιαίτερα επιβαρυντικό για την ιστορία της κίνδυνο: να μετατραπούν τα τρία ιστορικά κτήρια-μνημεία ιδιοκτησίας του Πολυτεχνείου Κρήτης στην κορυφή του λόφου του Καστελλιού, συνολικής εκτάσεως 3.652 τμ, σε πολυτελή, ιδιωτική ξενοδοχειακή μονάδα της Εταιρείας Belvedere ΕΠΕ. Μετά την πρόσφατη εκκένωση της κατάληψης από την αστυνομία στον χώρο αυτό και με αφορμή την προχθεσινή πληροφορία για εντελώς πρόσφατη απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού για άδεια δειγματοληψίας, ανάλυσης δομικών υλικών και διερευνητικών εργασιών «στο πλαίσιο εκπόνησης μελέτης των κτισμάτων και για αλλαγή χρήσης σε παραδοσιακό ξενοδοχείο Α’ τάξης» με ανάδοχο φορέα την Belvedere EΠΕ, θεωρώ καθήκον μου να καταθέσω δημόσια τα εξής, ως ανασκαφέας του λόφου του Καστελλιού και ως μέλος της Πρωτοβουλίας ενάντια στην ξενοδοχοποίηση των Μνημείων στον λόφο Καστέλλι:
Καταρχάς, κατά την γνώμη μου, είναι λανθασμένη ως πρωθύστερη η έκδοση απόφασης για διερευνητικές εργασίες με σκοπό την μετατροπή σε ξενοδοχείο των ιστορικών κτηρίων, σα να προκαταλαμβάνει την οποιαδήποτε απόφαση για την κατατεθειμένη μελέτη στο Υπουργείο Πολιτισμού. Απαραιτήτως θα έπρεπε να είχε προηγηθεί η εξέταση για την έγκριση ή μη αλλαγής της χρήσης των κτηρίων, όταν μάλιστα είναι γνωστή σε όλους η γενικευμένη αντίδραση της κοινωνίας των Χανίων στο ενδεχόμενο της ξενοδοχοποίησης. Για την υποστήριξη της αποτροπής της χρήσης του συγκροτήματος του Πολυτεχνείου Κρήτης ως ξενοδοχειακής μονάδας, παραθέτω τους ακόλουθους έντεκα λόγους που έχω καταθέσει αρμοδίως στο Υπουργείο Πολιτισμού:
1. Η σπουδαιότητα του λόφου
Ο λόφος του Καστελλιού αποτελεί το σημαντικότερο σημείο όχι μόνο της Παλιάς Πόλης αλλά και όλης της πόλης από αρχαιολογική και ιστορική άποψη. Πρόκειται για κηρυγμένο αρχαιολογικό χώρο με πυκνές ανασκαφές και πλούσια ευρήματα που αποδεικνύουν το «παλίμψηστον» των Χανίων εδώ και 5500 χρόνια. Στο υψηλότερο και πιο καίριο σημείο του λόφου, εκεί όπου σήμερα δεσπόζουν το κτήριο της Μεραρχίας Κρητών και τα δύο συνοδά ιστορικά κτήρια, εγκαταστάθηκαν οι πρώτοι κάτοικοι. Ο λόφος εξακολουθούσε να είναι το κέντρο σε κάθε ιστορική φάση της αδιάλειπτης από τότε μέχρι και σήμερα κατοίκησης της πόλης. Ειδικά στην κορυφή του λόφου, όπου βρίσκεται το συγκρότημα του Πολυτεχνείου, δέσποζε διαχρονικά το διοικητικό κέντρο της πόλης, όχι τυχαία.
2. Οι κηρύξεις
Ήδη από το 1965 η Παλιά Πόλη των Χανίων είχε κηρυχτεί με την με αρ. 6478 Υ.Α. (ΦΕΚ 523/Β΄/18.8.1965) ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Στη συνέχεια, το 2011, το μεγαλύτερο τμήμα της πόλης των Χανίων, κηρύχτηκε και οριοθετήθηκε ως αρχαιολογικός χώρος, με αφορμή τα αποτελέσματα των ανασκαφών κυρίως των τελευταίων 50 χρόνων (ΦΕΚ Α.Α.Π. / 241 / 21.11.2011). Το 2012 ακολούθησε η οριοθέτηση Ζωνών Α΄ και Β΄ προστασίας του αρχαιολογικού χώρου (ΦΕΚ Α.Α.Π. / 97 / 28.3.2012). Η ζώνη Α΄ περιλαμβάνει τις ενετικές οχυρώσεις. Ο τειχισμένος λόφος του Καστελλιού, με το διοικητικό κέντρο στην κορυφή, έχει χαρακτηριστεί ως ζώνη Β΄ μόνο για τον λόγο ότι περιλαμβάνει έναν ενεργό οικισμό που δεν επιδέχεται χαρακτηρισμό ζώνης Α΄. Συγκεκριμένα έχει χαρακτηριστεί ως αυστηρή ζώνη Β1 «η οποία περιλαμβάνει τον λόφο Καστέλλι, στον οποίο αποκαλύπτονται σημαντικά κατάλοιπα της Μινωικής Κυδωνίας και περικλείεται από την ελληνιστική και βυζαντινή οχύρωση».
Από το σύμπλεγμα των τριών κτηρίων ξεχωριστή κήρυξη ως νεώτερο μνημείο κατέχει το κεντρικό κτήριο της Μεραρχίας. Χαρακτηρίστηκε το 2018 από το ΥΠΠΟΑ με μία ισχυρή κήρυξη, ως αντιπροσωπευτικής τυπολογίας δημόσιο αρχιτεκτόνημα και φορέας συλλογικής μνήμης (ΦΕΚ 50 / Α.Α.Π. / 22.3.2018) : «Υπέρ του χαρακτηρισμού ως νεώτερου μνημείου του κτηρίου του Διοικητηρίου – 5ης Μεραρχίας, καθώς αποτελεί τοπόσημο της πόλης των Χανίων και κτίσμα με αξιόλογα αρχιτεκτονικά τυπολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά, δείγμα αρχιτεκτονικής της ειδικής αυτής κατηγορίας Δημόσιων Κτηρίων-Διοικητηρίων. Η διατήρησή του συμβάλλει στην τεκμηρίωση της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτισμικής ιστορίας της πόλεως των Χανίων στα τέλη του 19ου αιώνα και κατά συνέπεια εμπλουτίζει το πολιτιστικό απόθεμά της». Το περιεχόμενο της ανωτέρω κήρυξης δεν επιτρέπει την ανάπτυξη και λειτουργία ιδιωτικής ξενοδοχειακής μονάδας.
Τα άλλα δύο ιστορικά κτήρια ανήκουν στο ίδιο συγκρότημα συμπληρώνοντας τον μνημειώδη χαρακτήρα του. Ειδικά το ισόγειο του κτηρίου των Φυλακών είναι ένας από τους πύργους της ενετικής οχύρωσης του λόφου. Γύρω στο 1850, όταν ανεγέρθηκε το Κονάκι, το κτήριο των Φυλακών σωζόταν σε μεγάλη έκταση και τότε ανακατασκευάστηκε η νότια όψη του. Από τους Στρατώνες σωζόταν η βόρεια πλευρά.
3. Ο Αρχαιολογικός Νόμος
Η μετατροπή των τριών δημόσιων, ιστορικών κτηρίων-μνημείων από χώρο εκπαίδευσης σε ιδιωτική, τουριστική, ξενοδοχειακή μονάδα είναι εντελώς αποτρεπτική σύμφωνα με την αρχαιολογική νομοθεσία (Ν. 4858/2021). Μια τέτοια χρήση υποβαθμίζει την συμβολική σημασία του λόφου και εν γένει αλλοιώνει την φυσιογνωμία του πλέον ιστορικού σημείου της πόλης. Π.χ. παραβαίνει το άρθρο 7 με το οποίο ρυθμίζεται το ιδιοκτησιακό καθεστώς, καθώς και το καθεστώς διοίκησης και διαχείρισης των αρχαίων και νεώτερων ακινήτων μνημείων. Οι διατάξεις του στηρίζονται μεταξύ άλλων, σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση, στην αρχή ότι η ιδιοκτησία και η άσκηση συναφών δικαιωμάτων εκ μέρους του Δημοσίου καθώς και η άσκηση διοίκησης και διαχείρισης ακινήτων μνημείων, ανεξαρτήτως χρονολόγησής τους, οφείλει να ασκείται κατά τρόπο που να συνάδει προς τη φύση και τον προορισμό τους, δηλαδή την προστασία του πολιτιστικού κεφαλαίου της Χώρας και ειδικότερα την προστασία και την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς χάριν και των επερχόμενων γενεών. Αν η φύση και ο σκοπός του αλλοιωθεί, πλήττεται και ο αντίστοιχος δημόσιος εξυπηρετούμενος σκοπός. Για τον λόγο αυτό, τα εν λόγω ακίνητα μνημεία είναι εκτός πάσης συναλλαγής και η διοίκηση και διαχείρισή τους ασκείται από το Δημόσιο.
Συνεπώς, η εκχώρηση της διοίκησης και διαχείρισης ακινήτου μνημείου σε ιδιωτική εταιρεία που αποσκοπεί στην προσπόριση κέρδους για την ίδια και όχι στην προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος πλήττει την εξυπηρέτηση των δημόσιων σκοπών που τα μνημεία από τη φύση τους έχουν ταχθεί να εξυπηρετούν και συνεπώς αντιβαίνει ευθέως τις διατάξεις του Νόμου. Εξάλλου, τα ακίνητα μνημεία που δεσπόζουν στον λόφο, αποτελούν ένα πολεοδομικό σύνολο, ισχυρό πολιτιστικό τοπόσημο, που ως εκ της ενιαίας φύσης του, εξυπηρετεί δημόσιους πολιτιστικούς σκοπούς. Η απόδοση σε αυτό εξυπηρέτησης αλλότριων σκοπών, εν προκειμένω ταμειακών, είναι παντελώς ξένη με την πραγματική φύση και τον προορισμό του.
4. Οι πολεοδομικές διατάξεις
Καταρχάς, σύμφωνα με τον ισχύον ΓΠΣ του Δήμου Χανίων, έτους 1988, η περιοχή του συγκροτήματος του Πολυτεχνείου Κρήτης στον λόφο Καστέλλι χαρακτηρίζεται μόνο ως χρήση εκπαιδευτική (χώρος εκπαίδευσης) και στρατιωτική (ιδιαίτερες χρήσεις). Επομένως, με τις παρούσες συνθήκες, δεν επιτρέπεται άλλη χρήση, έστω και αν σήμερα γίνεται λόγος για δυνατότητα εξαιρέσεων. Η αίτηση του Πολυτεχνείου προς τον Δήμο Χανίων, το έτος 2018 -μετά την υπογραφή της σύμβασης με την Εταιρεία- προκειμένου να δοθεί στον χώρο η χρήση πολεοδομικού κέντρου ή γενικής κατοικίας, δεν έγινε αποδεκτή, καθώς το Δημοτικό Συμβούλιο σε πρώτη φάση τάχθηκε υπέρ του δημόσιου χαρακτήρα του συγκεκριμένου συγκροτήματος του Πολυτεχνείου. Αλλά και στην συνέχεια, κατά την εξέταση της αναθεώρησης του ΓΠΣ, το Δημοτικό Συμβούλιο αποφάσισε να προταθεί για την ιδιοκτησία του Πολυτεχνείου η χρήση «κοινωφελείς λειτουργίες» για τις ανάγκες της πόλης, όπως περιγράφονται στο άρθρο 6 του ΠΔ 59/2018, στις οποίες περιλαμβάνονται Εκπαίδευση και Πολιτιστικές εγκαταστάσεις.
Εξάλλου, σύμφωνα με την με αρ. πρωτ. 53971/9-2-2022 εγκύκλιο της Γενικής Διεύθυνσης Αναστήλωσης, Μουσείων και Τεχνικών Έργων, η οποία στηρίζεται και σε αποφάσεις του ΣτΕ (αποσπάσματα των οποίων παρατίθενται), ρητά αναφέρεται ότι «οι υπηρεσίες του ΥΠΠΟΑ οφείλουν να εξετάζουν καταρχήν το επιτρεπτό από πλευράς πολεοδομικών ρυθμίσεων, πριν την εισαγωγή των αιτήσεων στα αρμόδια Συμβούλια και οπωσδήποτε πριν από την έκδοση των σχετικών ειδικών πράξεων».
5. Οι απαλλοτριώσεις οικοπέδων
Την αυστηρότητα του ελέγχου και την εξασφάλιση του αρχαιολογικού χαρακτήρα του λόφου δηλώνει το μακροχρόνιο ισχύον πρόγραμμα απαλλοτριώσεων όλων των αδόμητων οικοπέδων του λόφου χωρίς απαραίτητη προηγούμενη ανασκαφική έρευνα. Επίσης, έχουν απαλλοτριωθεί και κατεδαφιστεί αρκετά κτίσματα προκειμένου να απελευθερωθεί και να αναδειχθεί το τείχος της ακρόπολης.
6. Οι συστηματικές ανασκαφές
Λόγω της σπουδαιότητας του αρχαιολογικού χώρου στον λόφο Καστέλλι Χανίων κρίθηκε σκόπιμη από το έτος 1970 η έναρξη συστηματικής ανασκαφικής έρευνας στην πλατεία Αγίας Αικατερίνης και στα απαλλοτριωμένα οικόπεδα. Διευθυντής των ανασκαφών υπήρξε επί σειρά ετών ο επίτιμος Γενικός Διευθυντής Αρχαιοτήτων Δρ Γιάννης Τζεδάκις. Ειδικά στην πλατεία Αγίας Αικατερίνης, οι ανασκαφές διεξάγονται σε συνεργασία με το Σουηδικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο και με το Ινστιτούτο της Δανίας. Από την δεκαετία του 2000, Διευθύντρια των ανασκαφών τόσο στην πλατεία όσο και στα οικόπεδα του λόφου είναι η υπογράφουσα.
7. Η μελέτη Ρωμανού-Καλλιγά – Αρχαιολογικό Πάρκο
Η εγκριθείσα σε πρώτο στάδιο κατά το 1977 (επικαιροποιήθηκε το 1994) υποδειγματική μελέτη με τίτλο «Προστασία και ανάδειξη της Μεσαιωνικής Πόλης Χανίων» των αρχιτεκτόνων πολεοδόμων Αριστείδη Ρωμανού και Αλέξανδρου Καλλιγά, γνωστή ως μελέτη Ρωμανού-Καλλιγά, αποτελεί την πλέον εμπεριστατωμένη έρευνα και πρόταση για το μέλλον της Παλιάς Πόλης Χανίων. Στην θέση του λόφου του Καστελλιού δημιουργείται ένα αρχαιολογικό πάρκο όπου εντάσσονται οι ανασκαφές, το βυζαντινό τείχος και τα ιστάμενα ενετικά και οθωμανικά ιστορικά κτήρια-μνημεία.
8. Η ένταξη σε Κοινοτικά Προγράμματα
Με την υποστήριξη κοινοτικού προγράμματος (Γ΄ΚΠΣ) έχουν αναδειχθεί οι αρχαιότητες στο ανασκαμμένο τμήμα της πλατείας Αγίας Αικατερίνης με εύληπτο τρόπο που τις έχει καταστήσει ευανάγνωστες στους επισκέπτες και περιηγητές. Με το ΕΣΠΑ 2007-2013 αναδείχθηκε η βυζαντινή οχύρωση και με το νέο ΕΣΠΑ 2014-2020 θα αναδειχθούν οι ανασκαμμένες αρχαιότητες στο οικόπεδο Μαθιουδάκη, στην ανατολική υπώρεια του λόφου.
9. Η Έκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου
Μεγάλο τμήμα της έκθεσης του Νέου Αρχαιολογικού Μουσείου Χανίων καταλαμβάνουν τα σημαντικότερα κινητά ευρήματα από τις ανασκαφές του λόφου του Καστελλιού, τονίζοντας ακόμη περισσότερο τον ρόλο που διαδραμάτισε στην ιστορία της πόλης.
10. Η εγγραφή στον ενδεικτικό κατάλογο UNESCO
Ακριβώς λόγω της σπουδαιότητάς του, το μινωικό ανακτορικό κέντρο των Χανίων στον λόφο Καστέλλι έχει συμπεριληφθεί από το 2014 στον ελληνικό ενδεικτικό κατάλογο μαζί με πέντε ακόμη πολύ σημαντικά ανακτορικά κέντρα της Κρήτης (Κνωσό, Φαιστό, Μάλια, Ζάκρο και Ζώμινθο) προκειμένου να προταθούν για σειριακή εγγραφή στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO. Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα προς ένταξη ανάκτορα, το μινωικό ανακτορικό κέντρο των Χανίων είναι το μόνο ανάκτορο κάτω από μία σύγχρονη πόλη, με τις δυσκολίες που ο χαρακτηρισμός αυτός παρουσιάζει αλλά και με την γοητεία που επίσης ασκεί.
11. Οι κάτοικοι και φορείς των Χανίων
Τελευταίος και πολύ σημαντικός λόγος: Υπενθυμίζεται ότι όχι μόνο ο Δήμος Χανίων και η Περιφέρεια Κρήτης αλλά η συντριπτική πλειοψηφία της χανιώτικης κοινωνίας έχει δημόσια εκφραστεί κατά της ξενοδοχοποίησης των ιστορικών κτηρίων και του περιβάλλοντός τους. Ο Σύλλογος κατοίκων της Παλιάς Πόλης, η Τοπική Κοινότητα Χανίων, το ΤΕΕ-Τμήμα Δυτικής Κρήτης, το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο, το Οικονομικό Επιμελητήριο, οι Σύλλογοι Αρχιτεκτόνων, Τοπογράφων και Πολιτικών Μηχανικών εξέδωσαν ψηφίσματα κατά της ξενοδοχοποίησης και υπέρ της διατήρησης του δημόσιου χαρακτήρα του συμπλέγματος.
Η Κίνηση «Πρωτοβουλία ενάντια στην Ξενοδοχοποίηση των μνημείων στον λόφο Καστέλλι» πρωτοστάτησε στην συλλογή πολλών χιλιάδων υπογραφών κατά της μετατροπής σε ξενοδοχειακή μονάδα του «πιο επισκέψιμου και αξιόλογου πυρήνα των Χανίων», σύμφωνα με χαρακτηρισμό που έδωσε ο ίδιος ο Πρύτανης του Πολυτεχνείου Κρήτης.
Η άποψή μου ως ανασκαφέα του λόφου του Καστελλιού είναι εντελώς αντίθετη με την αλλαγή χρήσης και μετατροπή σε πολυτελή, ιδιωτική τουριστική μονάδα του εξέχοντος δημόσιου αρχιτεκτονήματος και φορέα συλλογικής μνήμης, άποψη που έχω εκφράσει πολλές φορές δημόσια, τόσο προφορικά όσο και εγγράφως: Η αλλαγή χρήσης επιβαρύνει και υποβαθμίζει τόσο τα ίδια τα μνημεία όσο και τον αρχαιολογικό χώρο, στον οποίο αυτά εντάσσονται. Οποιαδήποτε αξιοποίηση των κτηρίων και του μοναδικού ελεύθερου χώρου που τα περιβάλλει, πρέπει να διασφαλίζει τον δημόσιο χαρακτήρα τους και να είναι συμβατή με την κομβική τους θέση στην πόλη. Τα τρία κτήρια πρέπει να αποδοθούν ως δημόσιοι χώροι και να επιτελούν δημόσιους σκοπούς, συμβατούς με την φυσιογνωμία και το ιστορικό βάρος τους ως σπουδαίες υλικές μαρτυρίες αλλά και άυλες αξίες.
*Η Δρ. Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη είναι Επίτιμη Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
