Στο «Μικρό όργανο για το θέατρο» ο Μπέρτολτ Μπρεχτ διατυπώνει τις πρώτες αρχές της διάσημης πια θεωρίας του περί «αποξένωσης» ή «αποστασιοποίησης». Σύμφωνα με αυτή, ο ηθοποιός δεν πρέπει να ταυτίζεται με τον ρόλο, αλλά να κρατά μια «απόσταση» από αυτόν, «περιγράφοντάς» τον. Το ίδιο και ο θεατής, δεν πρέπει να μετέχει με το συναίσθημα στα παθήματα του ήρωα συμπάσχοντας με αυτόν, αλλά να κρατά μια απόσταση, με την κριτική του λειτουργία σε εγρήγορση. Κάτι που μας οδηγεί ασφαλώς σε μια όχι απαραίτητα μιμητική υποκριτική, με την τρέχουσα σημασία του όρου, και σε μια «ρεαλιστική» απόδοση του «ήθους» ή του χαρακτήρα των ηρώων. Τονίζει, επίσης, τη «διασκεδαστική» λειτουργία του θεάτρου ως μέσου αναψυχής. Όλα αυτά έχουν οδηγήσει στο να αντιμετωπίζεται ο Μπρεχτ ως αντιαριστοτελικός ή, σε κάθε περίπτωση, ως ένας αιρετικός του αριστοτελισμού. Κάτι που ίσως να μην ισχύει, αν τουλάχιστον καταφέρουμε να διακρίνουμε την αριστοτελική σκέψη καθαρά, έξω από τις παραμορφωτικές διόπτρες του σχολαστικισμού, μέσα από τις οποίες είδε η Δύση την «Ποιητική» και το υπόλοιπο έργο του αρχαίου Έλληνα φιλοσόφου.
Γίνεται σαφές, πιστεύω, από την προσεκτικότερη ανάγνωση του «Μικρού οργάνου», ειδικότερα από τα κεφάλαια 4 και 12, ότι ο Μπρεχτ δεν αντιλαμβάνεται κατ’ αρχάς λανθασμένα τη σκηνική λειτουργία της αρχαιοελληνικής τραγωδίας όταν υπογραμμίζει το στοιχείο της διασκέδασης που είναι συγχρόνως και διδασκαλία. Αν αποδώσουμε και τα δύο μαζί με τη λέξη «αναψυχή», πλησιάζουμε σε αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει «οικεία ηδονή», δηλαδή στην αρμόζουσα στη φύση της τραγωδίας ποιοτική ευχαρίστηση που προσφέρει αυτή στον θεατή. Περισσότερο από την αινιγματική «κάθαρση», το φάντασμα της οποίας εξακολουθεί να στοιχειώνει τη σκέψη των ερευνητών.
Οπως γράφει χαρακτηριστικά ο Μπ. Μπρεχτ στο «Όργανο»: «Ιδιοποιούμαστε τα αρχαία έργα μέσω μιας σχετικά νέας διαδικασίας, του αισθήματος του “συμπάσχειν” με τους ήρωες, πράγμα που οι αρχαίοι δεν υπολόγιζαν και πολύ». Σωστά. Ιδού, λοιπόν, που μας ανοίγεται ένας άλλος δρόμος προσέγγισης της τραγωδίας, καθώς ουσιαστικά υποβιβάζεται ο ρόλος της κάθαρσης σε έναν τεχνικό μάλλον όρο. Μπορούμε πράγματι να διαβάσουμε διαφορετικά τον γνωστό ορισμό της τραγωδίας στην «Ποιητική» του Αριστοτέλη: «Έστι μεν ουν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας και τελείας, μέγεθος εχούσης, δρώντων και ου δι’ απαγγελίας, ηδυσμένω λόγω, χωρίς εκάστω των ειδών εν τοις μορίοις, δι’ ελέου και φόβου περαίνουσα την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν». Η τραγωδία είναι (τραγική) μίμηση πράξεως σπουδαίας και τέλειας, που διαθέτει μέγεθος (διάρκεια στον χρόνο), με δράση, όχι απαγγελία, με λόγο μελισμένο, με διακριτά τα μέρη της, η οποία με τον έλεο και με τον φόβο περαίνει (αναγορεύει σε σημασία) το τέλος (την κάθαρση) τέτοιων (ελεεινών και φοβερών) παθημάτων του ήρωα. Σύμφωνα με αυτήν την ανάγνωση, ο θεατής δεν μετέχει στα παθήματα των ηρώων με το συναίσθημα, συμπάσχοντας με αυτούς, αλλά στη σημασία (ποιότητα) που αποκτούν αυτά διά της (τραγικής) μιμήσεως, με τον έλεο και τον φόβο και με την κριτική λειτουργία του θεατή σε εγρήγορση. Εδώ, αν δεχτούμε αυτήν την ανάγνωση του ορισμού της τραγωδίας, ο Μπρεχτ ταυτίζεται με τον Αριστοτέλη. Μπαίνουμε στον πειρασμό να πούμε ότι όποτε ο Μπρεχτ εμφανίζεται στα θεωρητικά του κείμενα ως αντιαριστοτελικός, δεν απορρίπτει την «Ποιητική», αλλά τη σχολαστική ερμηνεία της από τη Δύση. Και ότι η περίφημη «αποξένωση» που προτείνει δεν είναι παρά η «κάθαρση» της Κάθαρσης, όπως τη συνέλαβαν οι Δυτικοί ερμηνευτές. Όταν λέει ότι το θέατρο προήλθε από τη θρησκευτική λειτουργία, εννοεί ό,τι και ο Αριστοτέλης, ότι δηλαδή αποσπάστηκε από αυτή και έγινε θέατρο. Από τα μυστήρια δεν πήρε τη θρησκευτική αποστολή, αλλά την ευχαρίστηση (οικεία ηδονή) καθαρά και απλά. Και η ίδια η «κάθαρση», το τέλος δηλαδή των παθημάτων του ήρωα, δεν ήταν παρά ένα «πλύσιμο» της ψυχής που λειτουργούσε ως διασκέδαση (διασκορπισμός) του ελεεινού φόβου και ψυχαγωγία (όρθωση της ψυχής). Αλλά θα χρειαστεί ένα δεύτερο σημείωμα για την ολοκλήρωση των πιο πάνω και για την αποτίμηση των δυο φετινών μπρεχτικών παραστάσεων.
