«Η Δημοκρατία απαιτεί χώρους για να κατοικεί και να ανθίζει, απαιτεί τους χώρους όπου οι πολίτες συνέρχονται και αποφασίζουν συλλογικά και δημοκρατικά» λέει ο Κωστής Χατζημιχάλης. Με το έμπειρο βλέμμα του γεωγράφου και την ακαδημαϊκή σκευή του αρχιτέκτονα, μας καλεί να περπατήσουμε μαζί στις πόλεις μας και να ανακαλύψουμε πτυχές και στοιχεία που συνθέτουν την καθημερινότητά τους. Ο ομότιμος καθηγητής στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, μέσα από το τελευταίο του βιβλίο «Ματιές στην καθημερινότητα των πόλεων» (εκδ. Νήσος) όπου συγκέντρωσε κείμενα και σκίτσα του από την ΑΥΓΗ, την Εποχή, την Εφημερίδα των Συντακτών και το περιοδικό Χρόνος, περπατάει στις πόλεις, συναντά ανθρώπους και επαγγελματίες, θυμάται, νοσταλγεί, ασκεί κριτική και θυμώνει επίσης.
«Ούτε οι πόλεις ούτε οι κάτοικοί τους αντέχουν αυτήν την υπερτουριστικοποίηση» ομολογεί. Και καθώς μιλάει για τις “έξυπνες πόλεις”, τον καπιταλισμό της πλατφόρμας και τα προβλήματα που δημιουργούν, δεν μένει καμία αμφιβολία στον συνομιλητή του ότι αυτές οι βίαιες λύσεις «μετατρέπουν τους πολίτες σε ελεγχόμενους καταναλωτές και παραγωγούς ηλεκτρονικών μεταδεδομένων τα οποία οι πλατφόρμες πωλούν στην ελεύθερη αγορά».
Γιατί να μας ενδιαφέρει η καθημερινότητα; Τι ιδιαίτερο φέρνει το καινούργιο σας βιβλίο;
Η ανάλυση της σημασίας της καθημερινότητας έχει γίνει από τον Ανρί Λεφέβρ από τη δεκαετία του 1960 και αποτελεί γι’ αυτόν ένα προνομιακό πεδίο κατανόησης του καπιταλισμού, αλλά και για ριζοσπαστικές και κινηματικές παρεμβάσεις. Σε αυτό το βιβλίο όμως δεν υπάρχουν θεωρητικές αναλύσεις για την καθημερινότητα, το συνδετικό νήμα των σχολίων και των σκίτσων είναι τα «μικρά» που συχνά αποσιωπούνται. Δεν αναφέρομαι στη γνωστή ζοφερή καθημερινότητα που βιώνουμε, με την ακρίβεια, την αστεγία, τους μισθούς και τις συντάξεις της ντροπής, τα σκάνδαλα, τους πλειστηριασμούς και τη συνεχή κατρακύλα σε κάθε τομέα της καθημερινής μας ζωής. Χωρίς να υποβαθμίζω ούτε στιγμή το ευρύτερο πλαίσιο της ανέχειας, μιλώ για ένα κουρείο και ένα περίπτερο που έκλεισαν, για τις πλατείες των μεταναστών, για τα παγκάκια και τον εκτοπισμό των κατοίκων από το κέντρο λόγω υπερτουριστικοποίησης, για την digital εποχή και τις «έξυπνες πόλεις» και για τις υφαρπαγές των δημόσιων χώρων, και άλλα αντίστοιχα.
Μιλάτε κριτικά για την υποβάθμιση του δημόσιου χώρου, όχι μόνο στην Αθήνα αλλά και στη Σανγκάη και στο Ντουμπάι. Ρίχνοντας ματιές στην καθημερινότητα των πόλεών μας, διαπιστώνουμε ότι μας ταλαιπωρούν και τις ταλαιπωρούμε. Πάντα συνέβαινε αυτό;
Γκρινιάζουμε σήμερα -και δικαίως- για την καθημερινότητα τον πόλεων, αλλά έχω την εντύπωση ότι πάντοτε υπήρχαν προβλήματα, διαφορετικά από τα σημερινά, αλλά πάντα υπήρχαν. Αν σήμερα παραπονιόμαστε για την έλλειψη έγνοιας και ενδιαφέροντος για τον δημόσιο χώρο στην πόλη, δεν συμφωνώ με ορισμένους που συγκρίνουν την έλλειψη ενδιαφέροντος για τον δημόσιο χώρο στις ελληνικές πόλεις, φέρνοντας παραδείγματα από πόλεις της Ιταλίας, της Γαλλίας ή της Ισπανίας. Συγκρίνουν ανόμοιες ιστορικές διαδρομές και θέλω να υπερασπιστώ στις ελληνικές πόλεις αυτά τα λίγα που έχουν και που σιγά-σιγά χάνονται. Βασίζονται κυρίως στην πολυλειτουργικότητα των πόλεων, οι οποίες συνδυάζουν στο ίδιο κτήριο κατοικία με εργασία, εμπόριο και διασκέδαση. Αυτή η ιδιαιτερότητα των ελληνικών πόλεων, σε σχέση με τα δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα, βασίστηκε στην αντιπαροχή και έχει κατηγορηθεί για ασχήμια, με κύριο ένοχο το μπετόν. Όμως παράλληλα δημιούργησε μια ζωντάνια στον δημόσιο χώρο, που δεν ήταν οι καλοσχεδιασμένες πλατείες της Αναγέννησης, ήταν όμως οι στοές, οι μικρές πλατείες, το λιγοστό πράσινο, το φως και το κλίμα (πριν από την κλιματική κρίση) και, βέβαια, ήταν και η ζωντάνια των ίδιων των κατοίκων, δηλαδή αυτή η οικειότητα που αναπτύχθηκε στις γειτονιές. Κάποια στιγμή χάθηκε όταν πολλές οικογένειες με παιδιά μεταφέρθηκαν στα προάστια, ζωντάνεψε όμως ξανά με τους μετανάστες. Έγινε αναπαραγωγή αυτής της οικειότητας στη γειτονιά, όπως, για παράδειγμα, στην Κυψέλη αλλά και στον Κολωνό και στον Βύρωνα.
Ομως από την κυριαρχία της αντιπαροχής και των μεικτών χρήσεων περάσαμε στην κυριαρχία του Αirbnb. Αντέχουν οι πόλεις και οι πολίτες αυτή την τουριστικοποίηση;
Οχι, δεν αντέχουν ούτε οι πόλεις ούτε οι κάτοικοι. Όμως η υπερτουριστικοποίηση που βιώνουμε την τελευταία δεκαετία δεν είναι από μόνη της υπεύθυνη για τα σημερινά δεινά. Είχαν προηγηθεί, ειδικά στην Αθήνα, η περίοδος των Ολυμπιακών Αγώνων με την αλλαγή της νομοθεσίας που αφορούσε την πόλη, οι μαζικές μετακινήσεις υπουργείων και υπηρεσιών εκτός του κέντρου, η δημιουργία των μεγάλων πολυκαταστημάτων και εμπορικών κέντρων εκτός πόλης. Για παράδειγμα, το ΙΚΕΑ κατέστρεψε όλη τη μικροβιοτεχνία που αφορούσε έπιπλα, ξυλουργία, διακοσμήσεις. Και τα άλλα μεγάλα εμπορικά κέντρα στην περιφέρεια λειτούργησαν αρνητικά για το εμπόριο στις κεντρικές περιοχές. Αυτή λοιπόν ήταν μια αργόσυρτη διαδικασία που ξεκινάει από τη δεκαετία του ’90. Μετά ήρθε ο υπερτουρισμός, τον οποίο βοήθησαν οι φτηνές αεροπορικές γραμμές για να γίνουν η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη προορισμοί city brake, και μια σειρά νομοθετήματα όπως ο υπερβολικός αριθμός αδειών για ξενοδοχεία, καφέ-μπαρ, και βέβαια η χρυσή βίζα.
Στο βιβλίο σας γράφετε για τον «καπιταλισμό της πλατφόρμας». Τι ακριβώς είναι αυτό;
Ο όρος δεν είναι δικός μου, είναι του Νικ Σρίσεκ. Χρησιμοποιώ τον όρο με δύο αφορμές. Η μία είναι το Αirbnb και οι αγορές από το Διαδίκτυο και η άλλη είναι οι «έξυπνες πόλεις». Το πρώτο αναφέρεται σε αυτό που κάνουμε όλοι και όλες: χρησιμοποιούμε το Διαδίκτυο για αγορές ή για πληροφορίες, όταν άλλοτε έπρεπε να μετακινηθούμε για να κάνουμε τη δουλειά μας. Αποτελεί μια βασική καινοτομία, η οποία έχει διευκολύνει την καθημερινότητα. Φυσικά, δεν θέλω να σπάσουμε τους υπολογιστές ούτε να καταστρέψουμε τα κινητά μας. Όμως, κάνοντας όλες αυτές τις δράσεις μέσω του Διαδικτύου, διαμορφώνεται μια εντελώς διαφορετική σχέση με την πόλη, διαφορετικές σχέσεις μεταξύ των πολιτών, ακόμη-ακόμη και με τις δημοκρατικές διαδικασίες, για παράδειγμα οι διαδικτυακές ψηφοφορίες. Δεν συναντάς πλέον αυτούς που σε εξυπηρετούν ή που παλιά γνώριζες από κοντά. Η εξυπηρέτηση είναι απρόσωπη γιατί συνδιαλέγεσαι με ένα ρομπότ. Προφανώς υπάρχει ευκολία, και αυτό φάνηκε την εποχή του κορωνοϊού, όμως την ώρα που εμείς εξυπηρετούμαστε μέσω της πλατφόρμας, η πλατφόρμα δημιουργεί δύο σημαντικά προβλήματα, εκτός των διαπροσωπικών σχέσεων. Το πρώτο αφορά τη μείωση σταθερών θέσεων απασχόλησης (π.χ., τράπεζες) και δημιουργία άλλων επισφαλών θέσεων μερικής απασχόλησης (π.χ., ντελιβεράδες). Το δεύτερο αφορά την εκμετάλλευση των δικών μας δεδομένων, τα οποία χρησιμοποιούν οι πλατφόρμες ως νέα εμπορικά προϊόντα και τα μεταπωλούν στις ενδιαφερόμενες επιχειρήσεις. Έτσι γεμίζουμε με εξατομικευμένες διαφημίσεις κάθε είδους προϊόντων. Για παράδειγμα, αν δεν υπήρχε ο καπιταλισμός της πλατφόρμας, δεν θα υπήρχε το Airbnb. Και αν δεν υπήρχε το Airbnb, δεν θα υπήρχαν η τουριστικοποίηση της κατοικίας και ο περιορισμός των διαμερισμάτων για ενοικίαση, με αποτέλεσμα τα υψηλά ενοίκια.
Να μείνουμε λίγο στις «έξυπνες πόλεις», για τις οποίες γίνεται πολύς λόγος στις μέρες μας και τις οποίες τις ονομάζετε «αρπακτικές» στο βιβλίο σας. Σε αυτή την εξυπνάδα, αλήθεια, μπορούν να συγκατοικήσουν οι έννοιες πόλη, πολίτης, πολιτισμός; Έννοιες στενά συνδεδεμένες με αυτή της δημοκρατίας;
Είναι αρκετοί που υποστηρίζουν ότι στις «έξυπνες πόλεις» συμβαδίζουν αυτές οι έννοιες. Όμως πρέπει να δούμε τι σημαίνει «έξυπνη πόλη». Τα μεγάλα εργαστήρια των τεχνολογικών γιγάντων, Τεχνητής Νοημοσύνης ή δημιουργίας βάσεων δεδομένων όπως η IBM, η Siemens, η Alibaba, η Google ή η Cisco, που είχε φέρει η κ. Κεραμέως ως υπουργός Παιδείας για τα διαδικτυακά μαθήματα, έχουν κατασκευάσει προς πώληση προγράμματα που αναφέρονται, για παράδειγμα, σε ρύθμιση κυκλοφορίας, έλεγχο της ατμοσφαιρικής ρύπανσης για τη χαρτογραφία, για πληροφόρηση κατοίκων και επισκεπτών, για διαχείριση αποβλήτων, τηλεϊατρική και πολλά άλλα τα οποία είναι πολύ χρήσιμα. Αφορούν όμως μόνο έναν πολύ συγκεκριμένο τομέα της καθημερινότητας μιας πόλης. Όταν μια πόλη αγοράσει ένα από αυτά τα προγράμματα, ο δήμαρχος ανακηρύσσει την πόλη του «έξυπνη». Δηλαδή αυτά τα προγράμματα δεν αφορούν τον συνολικό σχεδιασμό της πόλης και την ευημερία του συνόλου των κατοίκων της, αλλά μόνο τον τομέα για τον οποίο έχουν προγραμματιστεί, φυσικά για το κέρδος. Και επειδή ακούγονται πολύ σύγχρονα και μοντέρνα, έχουν πείσει δημάρχους και πολιτικούς για την αυθύπαρκτη αξία τους.
Τι προβλήματα δημιουργούν αυτά τα προγράμματα στις πόλεις και στους πολίτες τους;
Εχω εντοπίσει πέντε σοβαρά προβλήματα. Το πρώτο είναι ότι δεν μπορούν οι εφαρμογές «έξυπνων» προγραμμάτων να αναχθούν σε αναπτυξιακό στόχο, όπως κάνει σήμερα η Ν.Δ. Ένα έξυπνο κυκλοφοριακό από μόνο του δεν φτάνει. Το δεύτερο πρόβλημα: Οι «έξυπνες» εφαρμογές που διατίθενται στην αγορά δεν συμπίπτουν πάντα με τις δημοτικές προτεραιότητες. Κάποιες «έξυπνες» εφαρμογές βελτιώνουν τον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό κάποιων τομέων της πόλης, αλλά η πόλη μπορεί να έχει άλλες ανάγκες. Δεν είναι τυχαίο ότι δεν υπάρχει καμία έξυπνη εφαρμογή για την αντιμετώπιση της φτώχειας, για την επίλυση της αστεγίας, για την έλλειψη πρασίνου. Το τρίτο πρόβλημα προκύπτει από το γεγονός ότι διευρύνουν τις χωρικές και κοινωνικές ανισότητες, γιατί οι χρήστες αυτών των εργαλείων είναι ταξικά, έμφυλα, ηλικιακά και εθνοτικά διαφοροποιημένοι ως προς την προσβασιμότητα σε αυτές τις «έξυπνες» τεχνολογίες. Επίσης αφορούν συγκεκριμένες περιοχές των πόλεων και όχι το σύνολό τους. Από την άλλη πλευρά, η χρήση και ο έλεγχος των «έξυπνων» εφαρμογών απαιτεί μια συγκεντροποίηση σε ένα κέντρο ελέγχου, αποκλείοντας έτσι τη συμμετοχή των πολιτών σε αποφάσεις. Αυτό είναι μια οπισθοδρόμηση στον εκδημοκρατισμό της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Το τέταρτο πρόβλημα είναι η συνεχής μαζική επιτήρηση των κατοίκων. Αυτό το βιώσαμε με τις κάμερες ασφαλείας, ακόμα όμως δεν έχουμε βιώσει τις κάμερες ανάλυσης προσώπου και βιομετρικών δεδομένων. Η χρήση τους σε άλλες πόλεις είναι από προβληματική έως εξόχως ρατσιστική. Ακόμα και η διαφορετική κινητικότητα του σώματος μπορεί να σε οδηγήσει σε σύλληψη. Όλα αυτά είναι σε πλήρη ανάπτυξη στις ευρωπαϊκές πόλεις και τις έχουν μετατρέψει σε αρένες μαζικής επιτήρησης, ξεπερνώντας όλες τις φουκοϊκές υποψίες. Περιμένω με αγωνία την εφαρμογή αυτών των πρακτικών στο Παρίσι των προσεχών Ολυμπιακών Αγώνων, ό,τι κάνουν δηλαδή οι Ισραηλινοί στους Παλαιστίνιους χρόνια τώρα.
Και το τελευταίο πρόβλημα είναι ότι οι «έξυπνες» εφαρμογές διέπονται από έναν απολίτικο τεχνοκρατισμό. Είναι βασισμένες σε έναν τεχνολογικό ντετερμινισμό που υποβαθμίζει την κοινωνικότητα, την ευρηματικότητα των πολιτών, την οικολογική επίλυση προβλημάτων στις πόλεις και, βέβαια, αδιαφορούν για το γεγονός ότι μετατρέπουν τους πολίτες σε ελεγχόμενους καταναλωτές και παραγωγούς ηλεκτρονικών μεταδεδομένων τα οποία στη συνέχεια οι πλατφόρμες πωλούν στην ελεύθερη αγορά.
Πόσο βιώσιμο είναι αυτό το μοντέλο της υπερτουριστικοποίησης και συνάμα της βίαιης εφαρμογής «έξυπνων» λύσεων;
Είναι βιώσιμο για όσο καιρό αντέξουν οι κοινωνίες τη μαζική επιτήρηση και δεν αντιτάξουν τα δικά τους προτάγματα και εναλλακτικά σχέδια. Τα περισσότερα κοινωνικού, περιβαλλοντικού και πολιτισμικού χαρακτήρα προβλήματα δεν αντιμετωπίζονται από τα «έξυπνα» προγράμματα που βρίσκονται στην αγορά. Γι’ αυτό οι πόλεις χρειάζονται τον σχεδιασμό από τους προοδευτικούς πολεοδόμους, τους γεωγράφους, τους χωροτάκτες. Την ίδια στιγμή που οι πολίτες απαιτούν μια προοδευτική Τοπική Αυτοδιοίκηση η οποία να νοιάζεται για τις πραγματικές προτεραιότητες των κατοίκων της και να περιορίζει τους μαζικούς ελέγχους των πολιτών, την υπερτουριστικοποίηση και τον έλεγχο του πλούτου των μεταδεδομένων που παράγουν οι πολίτες όπως κάνει, έως έναν βαθμό, η προοδευτική δημοτική Αρχή της Βαρκελώνης.
Υπό αυτή την έννοια, νιώθετε ανακουφισμένος από την ήττα Μπακογιάννη στην Αθήνα;
Απόλυτα ικανοποιημένος, και πρακτικά και συμβολικά. Νομίζω ότι είχε συνδυάσει τρία πολύ αρνητικά χαρακτηριστικά. Το πρώτο είναι η άγνοιά του για την πόλη, δεν ήξερε την πόλη που διοικούσε, και το έδειχνε. Επίσης, είχε μια υπερφίαλη και επικίνδυνη διάθεση εφαρμογής των πιο ακατάλληλων παρεμβάσεων. Και, τέλος, ήταν αλαζόνας και φρόντιζε να δείχνει απροκάλυπτα την ταξική του προέλευση.
Στο βιβλίο σας δείχνετε επίσης μια ελεγχόμενη νοσταλγία για τις πόλεις του παρελθόντος. Μας βοηθάει, αλήθεια, για τις πόλεις του μέλλοντος;
Εχετε δίκιο ως προς την ελεγχόμενη νοσταλγία, εξάλλου δεν κρύβω την ηλικία μου. Από την άλλη πλευράμ έχω μεγάλη εμπιστοσύνη στους νέους συναδέλφους και συναδέλφισσες, έχω τη χαρά να γνωρίζω αρκετούς και αρκετές οι οποίες/οι παλεύουν δημιουργικά για τη βελτίωση της καθημερινότητας των πόλεων σε συλλόγους, σε κοινωνικά κινήματα, στους θεσμούς, στα πανεπιστήμια. Αυτό είναι μια ελπίδα για το μέλλον. Πολύ ουσιαστικά για μένα είναι τα κινήματα που γεννιούνται στις πόλεις του κέντρου και της επαρχίας. Για παράδειγμα, το κίνημα ενάντια στους πλειστηριασμούς, που αναδεικνύει το δικαίωμα στην κατοικία και έχει βοηθήσει δεκάδες οικογένειες να μην χάσουν το σπίτι τους. Αυτό κι αν είναι παρέμβαση στην καθημερινότητα! Όπως και τα κινήματα υπεράσπισης του δημόσιου χώρου, σαν αυτά που βλέπουμε στα Εξάρχεια, στου Στρέφη, στην Ακαδημία Πλάτωνος, στα Προσφυγικά της Αλεξάνδρας, στην Έκθεση της Θεσσαλονίκης, ενάντια στην βλακώδη κατασκευή του flyover καταστρέφοντας το Σέιχ Σου. Ακόμα, στην ίδια κατηγορία υπεράσπισης του δημόσιου χώρου ανήκουν και τα κινήματα για ελεύθερη πρόσβαση στις ακτές, που γιγαντώθηκαν το περασμένο καλοκαίρι. Γιατί, ξέρετε κάτι; Στις γειτονιές και στις πλατείες θα ξαναβρούμε τα πολύτιμα κοινωνικά τιμαλφή, τα «εμείς» της Αριστεράς.
Γιατί να διαβάσει κανείς τις δικές σας «Ματιές στην καθημερινότητα των πόλεων»;
Δύσκολη ερώτηση. Ίσως για να μπορεί να ρωτάει και να αναρωτιέται, να δει κάποια θέματα της καθημερινότητας με άλλη ματιά και για να μπορούμε να μιλάμε και να δρούμε για τη βελτίωση της καθημερινότητας στις πόλεις μας. Από τα μικρά στα μεγάλα και αντιστρόφως, όπως λέει η Ντορίν Μάσεϊ.
Γιατί επιμένετε να σκιτσάρετε τα κείμενά σας;
Δεν σκιτσάρω για να εικονογραφήσω τα κείμενα. Τα σκίτσα γίνονται αυτόνομα από τα κείμενα και είναι κάτι που μου δίνει χαρά. Η σχεδιαστική ικανότητα προέρχεται από την αρχιτεκτονική μου παιδεία, αλλά τα σκίτσα που κάνω τώρα και τα κείμενα που γράφω έχουν τη ματιά του γεωγράφου.
Τα παιδιά σήμερα δεν μαθαίνουν Γεωγραφία στο σχολείο. Τι σημαίνει αυτό για έναν αυριανό πολίτη;
Τεράστιο θέμα. Σημαίνει άγνοια και φόβο για τον κόσμο, από τους γείτονές μας στα Βαλκάνια και στο Αιγαίο μέχρι τον βίαιο εποικισμό της Παλαιστίνης και την καταστροφή της Γάζας, τα ορατά και αόρατα σύνορα ενάντια στους πρόσφυγες και μετανάστες, ακόμη-ακόμη άγνοια για το Κέρας της Αφρικής και τη σημασία του. Η έλλειψη γεωγραφικής παιδείας αντανακλάται και στην αδιαφορία για τον δημόσιο χώρο, για το περιβάλλον, για τη ζωή μας, και τελικά για την ίδια τη δημοκρατία. Γιατί η δημοκρατία απαιτεί χώρους για να κατοικεί και να ανθίζει, απαιτεί τους χώρους όπου οι πολίτες συνέρχονται και αποφασίζουν συλλογικά και δημοκρατικά. Δυστυχώς, σήμερα όσοι μιλούν για δημοκρατία αγνοούν τη διάσταση του χώρου, γιατί χωρίς την έννοια του χώρου δεν υπάρχει και η έννοια της δημοκρατίας.
