«O καπιταλισμός, κι ας μας αρέσει να λέμε ότι έχει πήλινα ποδάρια, βρίσκει πάντα τον τρόπο να επανέρχεται δριμύτερος ποντάροντας στην κοντή μνήμη μας» λέει η Μάρω Δούκα. Όχι, δεν έγραψε ένα πολιτικό βιβλίο. Όμως σε κάθε μυθιστόρημά της γράφει πολιτικά. Η μεγάλη κυρία της λογοτεχνίας μας, με ανοιχτές τις κεραίες στην εποχή και στα βάσανα του ανθρώπου, μας παίρνει κι αυτή τη φορά από το χέρι και μας οδηγεί στον μεγάλο καθρέφτη, ενώπιους ενωπίω με τα άδυτα της ανθρώπινης ψυχής και τα άβατα της κοινωνίας. Το καινούργιο βιβλίο της «Φελιτσιτά» (εκδόσεις Πατάκη), σε αντίθεση με τον τίτλο του, παραπέμπει σε κομβικά στοιχεία που κάνουν τους ανθρώπους δυστυχείς. Η αστεγία, η έμφυλη βία, η ξενότητα, η ασυνεννοησία με τον εαυτό και τους άλλους, η κοινωνική αναλγησία περπατούν χέρι-χέρι με τους ήρωές της κι εκείνη ανασκάπτει όλο και πιο βαθιά τα πώς και τα γιατί της σύγχρονης συνθήκης. «Η ευτυχία είναι άπιαστη όταν δυσκολεύεται ο άνθρωπος να την αναγνωρίσει σε ένα χάδι, σε μια ματιά, σε ένα λουλούδι» μας θυμίζει. Η ίδια πάντως αναγνωρίζει ότι έγραψε αυτό το βιβλίο αφήνοντας τη ροή της αφήγησης να την οδηγήσει, «καθώς το βλέμμα μου οπλιζόταν από τον ψυχισμό των χαρακτήρων, εισχωρώντας στα αδιέξοδα της ζωής». Πάντως αυτές οι σελίδες, γραμμένες λες με μια ανάσα, ανάγονται σε τεκμήρια μιας σπουδαίας λογοτεχνίας, τέτοιας που προσφέρει απλόχερα ένα τρυφερό χέρι στους ανθρώπους «που ραγίζουν αθόρυβα δίπλα μας». Από τη «Φελιτσιτά» μέχρι την ευτυχία και από τη λογοτεχνία μέχρι την Αριστερά, τον Ρίτσο και τον Τσίρκα, η σπουδαία συγγραφέας μιλάει για τις μεγάλες και μικρές πικρές αλήθειες της ζωής και της εποχής μας.
Πώς πήρατε την απόφαση να γράψετε τη «Φελιτσιτά»;
Συνειδητή απόφαση δεν υπήρξε. Το έχω ξαναπεί για την καλή και τη γλυκιά ώρα του κάθε βιβλίου που πρόκειται να γραφτεί. Με άλλα λόγια, ήμουν έτοιμη, ώριμη να γράψω ένα βιβλίο για το σήμερα, επικεντρώνοντας σε μια οικογένεια. Και μπορώ να πω ότι αυτό το βιβλίο το αγάπησα ξεχωριστά γιατί ήταν σχεδόν έτοιμο μέσα μου, καθόλου δεν με κούρασε. Ξυπνούσα και κάθιζα στον υπολογιστή κι έρχονταν το ένα μετά το άλλο τα πρόσωπα, οι χαρακτήρες του βιβλίου για να μου υπαγορεύσουν τα δικά τους…, κι ας ακούγεται υπερβολικό. Οι επινοημένοι χαρακτήρες μου με πήγαιναν.
Ενα βιβλίο που στον τίτλο του παραπέμπει στην ευτυχία, αλλά μέσα από τους πέντε κεντρικούς χαρακτήρες του παραπέμπει σε κομβικά στοιχεία που κάνουν τους ανθρώπους δυστυχείς: Την αστεγία, την έμφυλη βία, την ξενότητα με τον εαυτό και τους άλλους, την αυτογνωσία, την κοινωνική αναλγησία και αδιαφορία. Ποια ανάγκη σας οδήγησε να γράψετε για όλα αυτά;
Εχει σημασία ότι την τελευταία στιγμή, και με πρόταση του γιου μου, αποφάσισα για τον τίτλο. Έτσι στερεώθηκε και η Φελιτσιτά γατούλα, έτσι όλα ήρθαν να δέσουν. Το διαφορετικό σ’ αυτό το βιβλίο είναι ότι τα κομβικά στοιχεία, όπως εύστοχα τα χαρακτηρίζετε, δεν είχαν προεπιλεγεί. Η αστεγία εδώ προκύπτει από αδιέξοδη συμβίωση και όχι από οικονομική δυσχέρεια. Η έμφυλη βία έχει να κάνει με την καθημερινή τροχοπέδη που ταλανίζει πάμπολλα ζευγάρια. Η αλλοτρίωση σε σχέση με τον εαυτό μας και τους άλλους είναι σχεδόν το έμβλημα της εποχής, ακόμη κι όταν βλέπουμε τους ανθρώπους γύρω μας να σφύζουν από χαρά και ευτυχία. Και ενώ όλα αυτά, τα σχεδόν τα αυτονόητα του καιρού μας, οδηγούν αναπόφευκτα στην αναλγησία και στην αδιαφορία, την ίδια στιγμή η ανάγκη για οικειότητα και τρυφερότητα παρεμβαίνει ανατρεπτικά, η λύπη γίνεται χαρά με το ελάχιστο, η μοναξιά γίνεται συντροφικότητα, έστω και εύθραυστη. Δεν είναι η ανάγκη που με οδήγησε να ασχοληθώ με όλα αυτά, είναι η ίδια η ροή της αφήγησης, καθώς το βλέμμα μου οπλιζόταν από τον ψυχισμό των χαρακτήρων εισχωρώντας στα αδιέξοδα της ζωής.
Η «Φελιτσιτά» μπήγει βαθιά το νυστέρι στην ιδιοσυστασία της «αγίας» ελληνικής οικογένειας» και της «φουκαριάρας» ελληνικής κοινωνίας. Γιατί θεωρείτε πως υπάρχουν τόση κακοποίηση, τόση βία, τόση απάθεια γύρω μας και εντός μας;
Να σας πω, αν θέλουμε να είμαστε αντικειμενικοί, αυτό που συμβαίνει στη χώρα μας συμβαίνει σχεδόν παντού στον κόσμο, και μάλιστα τολμώ να πω ότι όσο πιο ανεπτυγμένη είναι μια χώρα τόσο πιο επιθετικές είναι η απάθεια, η κακοποίηση, η βία. Φαινόμενα των καιρών; Εγώ δεν μπορώ να παραβλέψω ότι ο καπιταλισμός της εποχής μας είναι περισσότερο ύπουλος από κάθε άλλη εποχή. Δεν προλαβαίνει καλά-καλά να πει ο άνθρωπος δόξα τω Θεώ, και ξεπηδούν επιτακτικά χίλιες δυο άλλες ανάγκες της καθημερινότητας που του επιβάλλει ο καταναλωτικός τρόπος ζωής με όλη την αντιπαλότητα και την τοξικότητα και τον ανταγωνισμό που περιέχει. Ξέρεις τι είναι να βλέπεις τα χλιδάτα τραπέζια στην τηλεόραση κι εσύ να μην έχεις; Να τους βλέπεις λουσάτους κι αστραφτερούς κι εσύ να είσαι με τα προπέρσινα ρούχα; Κι όταν, το κυριότερο, κανείς δεν βρέθηκε να σου πει ότι όλα αυτά δεν έχουν καμιά αξία στη ζωή… Ότι αξία στη ζωή έχει μόνο η βαθύτερη συμφωνία με τον εαυτό σου.
Στο βιβλίο αυτό δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι. Υπάρχουν το χνώτο της διπλανής πόρτας, το τραύμα του σπιτιού μας. Πώς μια κοινωνία τόσο ταλαιπωρημένη, όπως η ελληνική των τελευταίων χρόνων, μπορεί να επουλώσει τα τραύματα, να καταπραΰνει τον θυμό, να αποβάλει την τοξικότητα και την απάθεια;
Μακάρι να μπορούσα να πω το «πώς». Μας αρέσει ή όχι, «πώς» δεν υπάρχει. Εμείς όλοι μαζί και ο καθένας χωριστά θα πρέπει να επιλέξουμε με ποιους θα πάμε και ποιους θ’ αφήσουμε, αλλά δυστυχώς κάτι τέτοιο το βλέπω εξαιρετικά δύσκολο. Όλοι μας, ο καθένας με τον τρόπο του, κουτσοβολευόμαστε… Στην εποχή μας είναι προτιμότερη, ως φαίνεται, η αδράνεια από την κινητικότητα, που ξεβολεύει.
Τα Τέμπη τα ξεχάσαμε, το ναυάγιο της Πύλου ελάχιστα το πήραμε χαμπάρι, τις υποκλοπές τις παρακάμπτουμε, με την ακρίβεια κοιτάμε να τα κουτσοκαταφέρουμε, την αιματοχυσία στη Γάζα τη βλέπουμε σαν σίριαλ της τηλεόρασης. Πόσο υγιής μπορεί να νοηθεί μια τέτοια κοινωνία;
Και αδύναμοι είμαστε και ασύνταχτοι. Μας λυπεί ίσως ο πόνος του άλλου, αλλά δεν μπορεί να μας ενεργοποιήσει αν εμείς έχουμε εκπαιδευτεί να νιώθουμε στοιχειωδώς ασφαλείς… Δεν είναι θέμα υγείας ή νοσηρότητας ο τρόπος που αντιμετωπίζουμε τα γεγονότα, είναι οι ίδιες οι δομές της κοινωνίας. Το είπα, ο καπιταλισμός, κι ας μας αρέσει να λέμε ότι έχει πήλινα ποδάρια, βρίσκει πάντα τον τρόπο να επανέρχεται δριμύτερος ποντάροντας στην κοντή μνήμη μας.
Μπορεί άραγε από μόνη της μια κοινωνία να καταπολεμήσει την απάθειά της απέναντι σε όσα συμβαίνουν σήμερα στη χώρα αλλά και στον κόσμο μας;
Μακάρι να μπορούσε, φοβάμαι όμως πως αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο, καθώς είναι εθισμένη στην ευκολία και στη μιζέρια και στη μουρμούρα της καθημερινότητας, που δεν τολμά να δει τον κόσμο αλλιώς.
Σ’ αυτό το βιβλίο σας νομίζω πως περιγράφετε πληρέστερα από κάθε άλλον την εποχή μας και όλους τους τόπους. Η ιθαγένεια προβιβάζεται σε παγκοσμιότητα και ο καιρός προβιβάζεται σε χρόνο. Αλήθεια, πώς το κατακτά αυτό ένας συγγραφέας;
Θα ήμουν επηρμένη αν ισχυριζόμουν πως κατέκτησα αυτό που περιγράφετε, εγώ απλώς άλλο ένα βιβλίο έγραψα. Σας ευχαριστώ πάντως, πολύ με τιμά που το θεωρείτε έτσι. Να πω μόνο ότι η ίδια η εποχή μας, με τις αθέατες ανατροπές, με τα αγκαθωτά σύνορα της παγκοσμιοποίησης, με τις ακραίες αντιθέσεις, με τις ύπουλες αναβιώσεις, μας οδηγεί στην ανάγκη να δούμε αλλιώς τη θέση μας στον κόσμο, να νιώσουμε πως πάνω από την ιθαγένεια είναι η παγκοσμιότητα, που δεν έχει καμιά σχέση με την οικουμενικότητα που ένωνε παλιά τους λαούς.
Ενα επίσης εντυπωσιακό στοιχείο του βιβλίου σας είναι η αφηγηματική φόρμα. Σαν να πήρατε φόρα να τα πείτε όλα με μια ανάσα και να τα πείτε με διαφορετικό τρόπο απ’ αυτόν που τα λέγατε σε άλλα βιβλία σας. Αναρωτιέμαι, είναι εύκολο για έναν λογοτέχνη να αλλάζει κατακτημένες τεχνικές;
Να πω πρώτα ότι κάθε βιβλίο μου αναζητά τη δική του φόρμα, τον δικό του τρόπο αφήγησης. Για μένα δεν υπάρχουν κατακτημένες τεχνικές, υπάρχει μόνο το θέμα που αναζητά τη μορφή του, ο επινοημένος χαρακτήρας που διεκδικεί τη φωνή του και τον τρόπο του. Ειδικά σ’ αυτό το βιβλίο αισθάνθηκα περισσότερο από κάθε άλλο βιβλίο μου πως οι χαρακτήρες λειτούργησαν κάπως αντίστροφα. Από την αρχή, και όσο προχωρούσα ακόμη πιο πολύ, τους ένιωθα να με «αγαπούν», να με ευχαριστούν που τους αναζήτησα, που τους άκουσα, που περιποιήθηκα όσο μπορούσα τις μνήμες και τις σκέψεις τους.
Η Φελιτσιτά-ευτυχία στο βιβλίο σας είναι μια γάτα. Γιατί άραγε όχι ένας από τους ήρωες;
Αν συνέβαινε αυτό, θα ήταν ένα άλλο βιβλίο… Η Φελιτσιτά γάτα έρχεται εδώ να ανυψώσει τη ζεστασιά της ανιδιοτέλειας που ίσως και να μην μπορεί να την υποστηρίξει ένας άνθρωπος.
Η ευτυχία πού βρίσκεται, κυρία Δούκα; Γιατί είναι τόσο άπιαστη;
Αν δεν ήταν άπιαστη, δεν θα ήταν τόσο πολύτιμη. Έχω πάντως τη γνώμη ότι η ευτυχία είναι άπιαστη όταν δυσκολεύεται ο άνθρωπος να την αναγνωρίσει σε ένα χάδι, σε μια ματιά, σε ένα λουλούδι.
Η λογοτεχνία σάς κάνει πιο ευτυχή άνθρωπο, πιο ευτυχισμένη γυναίκα;
Η λογοτεχνία, είτε γράφοντας είτε διαβάζοντας, είναι για μένα τρόπος ζωής. Για την ευτυχία μου πάντως δεν αρκεί. Πρωταρχική θέση έχουν η οικογένειά μου, οι φίλοι μου και προπαντός η σχέση μου με τον κόσμο, με τη φύση, με τους άλλους…
Τι σας έχει διδάξει η Αριστερά;
Η Αριστερά από τα ύστερα χρόνια της εφηβείας μου και έως σήμερα υπήρξε ο μπούσουλάς μου. Οφείλω πολλά στην Αριστερά όπως την εννοώ εγώ. Χάρη σ’ αυτή μπορώ να ονειρεύομαι έναν δικαιότερο κόσμο, να προσπαθώ να γίνω καλύτερος άνθρωπος, να νοιάζομαι για τους άλλους. Αλλά το κυριότερο για μένα όσο περνούν τα χρόνια είναι ότι με δίδαξε να μην εντυπωσιάζομαι από τα φανταχτερά, να μην ενδίδω στην παραζάλη της κατανάλωσης, να είμαι πάντα με το μέρος του αδύναμου, να αποστρέφομαι τους πολιτικάντηδες και τους φασίστες, να νοιάζομαι για τη φύση που κατακρεουργούμε, να συμπονώ τα ζώα που βασανίζουμε, να είμαι με το μέρος της γυναίκας αλλά και να την επικρίνω όταν υποδύεται τη μοιραία, όπως επικρίνω και τον άντρα που υποδύεται τον μάγκα και τον νταή.
Σε κάθε ευκαιρία αναφέρεστε στον Γιάννη Ρίτσο, στον Στρατή Τσίρκα, στη Νανά Καλλιανέση. Τι σημαίνουν αυτοί οι άνθρωποι για σας;
Και οι τρεις τους, καθένας με τον τρόπο του, υπήρξαν δάσκαλοί μου. Χωρίς να το έχουν επιδιώξει, με δίδαξαν τι σημαίνει υπευθυνότητα, τι σημαίνει αφοσίωση, τι σημαίνει συνείδηση.
