Ο Βαρλάμ Σαλάμοφ (1907-1982) εξορίστηκε πρώτη φορά -όχι στην Κολυμά, αλλά στη Βισερά- σε ηλικία είκοσι δύο ετών, φοιτητής, κατηγορούμενος ότι διακινούσε στο πανεπιστήμιο το «Γράμμα προς το Συνέδριο» του Λένιν, ο οποίος, μεταξύ άλλων, ασκούσε κριτική στον ανέγγιχτο Στάλιν. Αποφυλακίστηκε μετά από τρία χρόνια, γύρισε πίσω, πρόλαβε να παντρευτεί, να κάνει μια κόρη, να δουλέψει ως δημοσιογράφος, να δημοσιεύσει ποιήματα, αλλά ήταν θέμα χρόνου να χαρακτηριστεί «εχθρός του λαού», από τα βαρύτερα εγκλήματα εκείνης της εποχής, και να καταλήξει στην Κολυμά, στις εσχατιές, με άλλα λόγια, της Βόρειας Άπω Ανατολής.
Ο Σαλάμοφ έμεινε στην Κολυμά συνολικά δεκαεπτά χρόνια. Κανείς δεν έφευγε από εκεί εκτίοντας μοναχά την αρχική του ποινή. Οι ποινές ανανεώνονταν με σαθρές, σχεδόν γελοίες κατηγορίες, όπως αυτή που αποδόθηκε στον Σαλάμοφ. Κατηγορήθηκε γιατί χαρακτήρισε τον νομπελίστα Ιβάν Μπούνιν κλασικό συγγραφέα. Οι ζωές των κρατουμένων δεν σήμαιναν τίποτα. Άνθρωποι αναλώσιμοι, άνθρωποι-αριθμοί όπως σε όλα τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, άνθρωποι χωρίς δικαιώματα, χωρίς να μπορούν να καταφύγουν κάπου, χωρίς φωνή, ρακένδυτοι, πεινασμένοι, άρρωστοι, μόνοι. Το στρατόπεδο απεκδύει τον άνθρωπο από την υπόστασή του, τον απομακρύνει από τους άλλους, τον καθιστά ένα αγρίμι μονάχο του να παλεύει για την επιβίωση. «Δεν μπορείς να γίνεις φίλος στο στρατόπεδο», λέει ο ίδιος ο Σαλάμοφ, «για να είναι η φιλία φιλία, χρειάζεται οι γερές βάσεις της να δοκιμαστούν σε συνθήκες που δεν έχουν αγγίξει ακόμα το τελευταίο όριο, αυτό πέραν του οποίου δεν απομένει τίποτε ανθρώπινο στον άνθρωπο, κι υπάρχουν μόνο η δυσπιστία, η κακία και το ψέμα». Η πείνα, το κρύο, το ξύλο τα σαρώνουν όλα και, κυρίως, τη δύναμη για αντίσταση. «Όταν εξασθένησα, εξασθένησε και η βούλησή μου, το μυαλό μου. […] Ήμουν ο πλέον συνηθισμένος ξοφλημένος και ζούσα σύμφωνα με τους νόμους του ψυχισμού των ξοφλημένων».
«Συνηθισμένους ξοφλημένους» δημιουργούσε το στρατόπεδο. Άλλωστε, το αποτέλεσμα ήταν διπλό: από τη μία, η τιμωρία για τους «εχθρούς του λαού», από την άλλη, η εξόρυξη του χρυσού -περιοχή με χρυσοφόρα κοιτάσματα η Κολυμά- με κάθε κόστος. Ο Σαλάμοφ, λοιπόν, βρέθηκε μέσα σε αυτή τη δίνη της Ιστορίας, η οποία κράτησε δεκαετίες ολόκληρες, συμπαρασύροντας στον χαμό δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους, οι προσωπικές ιστορίες των οποίων εξαφανίζονταν μπροστά στην «επιτυχία» των πενταετών πλάνων, μπροστά στην απληστία, στην προσωπολατρία, στη βία ενός αποτρόπαιου καθεστώτος που κατασπάραζε τα παιδιά του.
Ολα αυτά, όμως, θα είχαν ιστορική και μόνο αξία αν δεν βρισκόμασταν μπροστά σε έναν σπουδαίο διηγηματογράφο. Οι «Ιστορίες από την Κολυμά» επανακυκλοφορούν στην πλήρη μορφή τους από τις εκδόσεις Άγρα, σε εξαιρετική μετάφραση από τα ρωσικά της Ελένης Μπακοπούλου, χωρίς τη φροντίδα της οποίας το αποτέλεσμα δεν θα ήταν το ίδιο. Σε ένα από τα 145 διηγήματα του βιβλίου λέει ο αφηγητής: «Ο γιατρός με ρωτούσε κάτι. Του απαντούσα με δυσκολία. Ήθελα να μείνω μόνος. Δεν φοβόμουν τις αναμνήσεις». Αυτό το «δεν φοβόμουν τις αναμνήσεις» νομίζω πως είναι το κλειδί.
Ο Σαλάμοφ επιλέγει τη μνήμη αντί της λήθης. Θυμάται και μάλιστα τα πάντα με κάθε ζοφερή λεπτομέρεια. Αυτά που κάποιος άλλος θα απωθούσε προσπαθώντας να ξεχάσει. Βγαίνοντας από την Κολυμά, αντί να προσπαθήσει να ενταχθεί -αλλά τι σημαίνει εντάσσομαι μετά από είκοσι χρόνια συνολικά σε στρατόπεδο συγκέντρωσης;-, εκείνος αρχίζει να γράφει για τα βιώματά του, όχι δημοσιογραφικά όπως ίσως θα περίμενε κανείς, ούτε γράφοντας ένα μυθιστόρημα-ποταμό, αλλά επιλέγοντας την απαιτητική φόρμα του διηγήματος. Η γραφή του είναι αιχμηρή αλλά σχεδόν ουδέτερη, χωρίς στολίδια και μελοδραματικούς τόνους, πολλές φορές επιστρατεύει την ειρωνεία ακριβώς για να αναδείξει τον παραλογισμό. Στον αντίποδα περιγράφει τη φύση με ποιητική ακρίβεια. Η φύση είναι υποβλητική, αήττητη, αλλά ο άνθρωπος είναι βαριά ηττημένος.
Ο Σαλάμοφ δεν καταγγέλλει καθεστώτα, γράφει για τα ανθρώπινα. Εστιάζει στις μικρές λεπτομέρειες που κάνουν κάθε άνθρωπο αυτό που είναι. Παρατηρεί τα πάντα, κάθε κίνηση, κάθε συμπεριφορά, κάθε χειρονομία. Διαβάζοντας τις ιστορίες του, πολλές φορές έκανα τη σκέψη πως ακριβώς αυτή η δυνατότητα που είχε να τα διηγηθεί όλα αυτά, να τα μετουσιώσει σε υψηλή λογοτεχνία, του έδινε δύναμη για να τα αντέξει. Πως η φύση του γραφιά, δηλαδή, αυτή η βάσανος, τον βοήθησε να επιζήσει. Αλλά αυτό, φυσικά, είναι μια αυθαίρετη εικασία. Το σίγουρο είναι πως ο ζόφος του στρατοπέδου δεν του αφαίρεσε τη λογοτεχνική του προσωπικότητα. Ο ίδιος ο Σολζενίτσιν έχει πει το εξής: «Η εμπειρία εγκλεισμού του Σαλάμοφ είναι πιο πικρή και πιο παρατεταμένη από τη δική μου, και αναγνωρίζω με σεβασμό ότι αυτός, κι όχι εγώ, κατάφερε να καταδείξει τα βάθη της αγριότητας και της απελπισίας στα οποία μας έριχνε η καθημερινότητα των στρατοπέδων».
Ο Σαλάμοφ με πείσμα και πίστη στη δύναμη της λογοτεχνίας, βιώνοντας τη φρίκη, μια φρίκη που δεν μεταδίδεται εύκολα, κάνει ακριβώς αυτό: τη μεταδίδει. Αριστουργηματικά.
Info
Βαρλάμ Σαλάμοφ
«Ιστορίες από την Κολυμά»
Εκδόσεις Άγρα
Μετάφραση: Ελένη Μπακοπούλου
Σελίδες: 1.600
Τιμή: 52 ευρώ
