Έχουν γραφτεί αμέτρητες γραμμές για την «κουλτούρα της ακύρωσης», όπου άτομα, εταιρείες και καλλιτεχνικά έργα μπορούν να «ακυρωθούν» αφού πράξουν ή δηλώσουν κάτι το οποίο θεωρείται προσβλητικό. Από τα αγάλματα δουλεμπόρων που καταστρέφονταν στις διαδηλώσεις του #BlackLivesMatter μέχρι την «απομόνωση» προσωπικοτήτων που κατηγορούνταν για σεξουαλική παρενόχληση, η κουλτούρα αυτή φαίνεται να είναι μια πίεση από τα κάτω προς τα πάνω με αίτημά της μια κυρίαρχη αφήγηση συμπεριληπτική, που θα εκφράζει τους πάντες και δεν θα αδικεί κανέναν.
Η ιστορικός Λορ Μιρά στο δοκίμιό της «Ποιος ακυρώνει τι;» βλέπει την «ακύρωση» ως μια κριτική ανάγνωση της Ιστορίας, ενώ θυμίζει ότι και η Γαλλική Νομοθετική Συνέλευση του 1792 διέταζε την καταστροφή μνημείων που αναφέρονταν στο Παλαιό Καθεστώς, καθώς δεν αντιπροσώπευαν πλέον τις ιδέες της ισότητας. Λαμβάνοντας ως δεδομένο ότι η «κουλτούρα της ακύρωσης» αλλά και η «πολιτική ορθότητα» είναι όροι που συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με τα πιο επιδραστικά αλλά και δίκαια κινήματα των τελευταίων δεκαετιών, όπως το #MeToo και το #BlackLivesMatter, φαίνεται λογικό το αίτημα ενός νέου κόσμου χωρίς παλιά υλικά.
Τι γίνεται όμως με την Τέχνη;
Χάνοντας τη ζωή του κάτω από το γόνατο ενός αστυνομικού στη Μινεάπολη, ο Τζορτζ Φλόιντ ψέλλισε «Δεν μπορώ να αναπνεύσω». Αυτές οι λέξεις έγιναν το σύνθημα όλων των Αφροαμερικανών, που γέμισαν τους δρόμους ενάντια στον θεσμικό ρατσισμό. Σύντομα η πλειονότητα του προοδευτικού δυτικού κόσμου τάχθηκε στο πλευρό τους. Ήταν η ώρα της αυτοκριτικής για τον «λευκό», προνομιούχο Δυτικό, που άνοιξε μια σειρά συζητήσεων περί κυρίαρχης «λευκής» αφήγησης και ρατσιστικού λόγου.
Στο Twitter κυριάρχησαν φωνές που καλούσαν τους εκδότες να αφαιρέσουν τη λέξη «νέγρος» από βιβλία όπως το «Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια» της Χάρπερ Λι. Οι Times του Λος Άντζελες δημοσίευσαν άρθρο με τίτλο «HBO, το “Όσα παίρνει ο άνεμος” ρομαντικοποιεί τη δουλεία. Κατέβασέ το τώρα!». Λίγες ώρες μετά, το HBO κατέβασε τον οσκαρικό θρύλο. Ακολούθησαν αντιδράσεις από την άλλη πλευρά, που υποστήριζαν πως αυτό είναι λογοκρισία. Το HBO δήλωσε ότι η ταινία θα ξανανέβαινε, συνοδευόμενη από επεξηγήσεις για τον ρατσισμό, ενώ σημείωσε ότι για να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε ένα δίκαιο μέλλον, πρέπει να αποδεχόμαστε την Ιστορία.
Λευτεριά στα Ορκ!
Δύο χρόνια νωρίτερα, ο «Άρχοντας των δαχτυλιδιών» κατηγορήθηκε για ρατσισμό. Συγκεκριμένα, για το πώς ο Τόλκιν παρουσιάζει τα Ορκ, σε αντίθεση με τις «καθαρές φυλές» των ξωτικών, των ανθρώπων κ.λπ. Ο καθηγητής Πολιτισμικών Σπουδών Stephen Shapiro ισχυρίζεται πως ο δεύτερος τόμος της τριλογίας αντανακλά τους προβληματισμούς της Βρετανίας του 1950 σε σχέση με τη μετανάστευση. Από τη μία οι «καλοί» με τις λευκές επιδερμίδες και από την άλλη οι «σκουρόχρωμοι» κακοί με το «περίεργο σχήμα ματιών». Το Twitter καλούσε σε «ακύρωση» του «Άρχοντα», με τους φανατικούς του Τόλκιν όμως να επικρατούν και να παραμένει σχετικά αλώβητος. «Σχετικά», διότι το 2022, στη σειρά της Amazon «Τα δαχτυλίδια της δύναμης» το καστ συμπεριέλαβε μαύρους ηθοποιούς σε ρόλους ξωτικών, χόμπιτ κ.λπ., με τις αντιδράσεις περί «αλλοίωσης» του κόσμου του Τόλκιν, που ήθελε αυτές τις φυλές με πολύ λευκό, σχεδόν διάφανο δέρμα, να μην λείπουν.
O Ρόαλντ Νταλ και οι «sensitivity readers»
Δεν υπάρχει μετάφραση για το νέο -σχετικά- επάγγελμα του «sensitivity reader». Πρόκειται για συνεργάτες εκδοτικών οίκων που διαβάζουν βιβλία προκειμένου να κρίνουν αν υπάρχουν σημεία που προσβάλλουν κάποιους αναγνώστες. Συνήθως αυτοί οι «αναγνώστες ευαισθησίας» κρίνουν βάσει βιωμένης εμπειρίας. Μια μαύρη γυναίκα θα διαβάσει ένα βιβλίο που αναφέρεται σε μαύρες γυναίκες, ένα ανάπηρο άτομο ένα βιβλίο που μιλά για την αναπηρία κ.ο.κ.
Μια ομάδα τέτοιων αναγνωστών ανέλαβε για λογαριασμό του εκδοτικού οίκου Puffin να ξαναδιαβάσει υπό το πρίσμα της «ευαισθησίας» τα βιβλία του Ρόαλντ Νταλ, ο οποίος έχει κατηγορηθεί στο παρελθόν για αντισημιτικές απόψεις. Η ομάδα αποφάσισε ότι τα βιβλία θα επανεκδοθούν διορθωμένα, αφαιρώντας ή αλλάζοντας λέξεις και φράσεις που μπορεί να θεωρηθούν προσβλητικές.
Πολλοί μίλησαν για λογοκρισία. Δεν είναι άλλωστε αυτό κάτι νέο στην παιδική λογοτεχνία. Γονείς, εκπαιδευτικοί και υπεύθυνοι βιβλιοθηκών τα τελευταία χρόνια προσθαφαιρούν ή ζητούν να «ακυρωθούν» βιβλία και συγγραφείς με τη δικαιολογία του ακατάλληλου περιεχομένου, άλλες φορές από την πλευρά των δικαιωμάτων και άλλες φορές από την πλευρά του συντηρητισμού.
Ένας κόσμος αγγελικά πλασμένος
Το θέμα είναι ανοιχτό και οι σύγχρονες κοινωνίες καλούνται να απαντήσουν. Πρέπει να αφαιρούμε από τα έργα το πολιτισμικό συγκείμενο της εποχής στην οποία δημιουργήθηκαν και την άποψη -έστω και λανθασμένη- του καλλιτέχνη; Τι κόσμο οφείλουμε να παρουσιάζουμε; Έναν κόσμο που δεν υπάρχει; Έναν κόσμο χωρίς διακρίσεις, χωρίς ανισότητες, χωρίς μουτζούρες, την ίδια στιγμή που παιδιά πνίγονται στις θάλασσες, άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε νερό, τρανς άτομα αντιμετωπίζονται ρατσιστικά στην αναζήτηση εργασίας, οι ΗΠΑ ξανασυζητούν την απαγόρευση της άμβλωσης και οι γυναίκες ακόμα πληρώνονται λιγότερο από τους άντρες σε διευθυντικές θέσεις;
Μήπως η λύση είναι η συμπερίληψη στην πραγματική ζωή, η ενημέρωση, η ευαισθητοποίηση στα σχολεία και στους χώρους εργασίας; Γιατί αν ένας κόσμος δεν παλεύει γι’ αυτά στους δρόμους, αν δεν δίνει λύσεις στο «εδώ» και στο «τώρα», η «διόρθωση» του Νταλ φαντάζει απλή δυτική, ενοχική, λευκή υποκρισία. Ειδικά τη στιγμή που, σύμφωνα με τους New York Times, έπειτα από όλο αυτό το δωρεάν μάρκετινγκ, θα εκδοθεί μια σειρά 17 τόμων με τις κλασικές εκδόσεις των βιβλίων του Νταλ.
