Για πρώτη φορά η Κομοτηνή αποκτά Δημοτική Βιβλιοθήκη το μακρινό 1954. Το 1986 δημιουργείται η Λαϊκή Γενική Δανειστική Βιβλιοθήκη της πόλης. Σήμερα, αφού φιλοξενήθηκε σε αρκετά κτήρια, η Δημοτική Βιβλιοθήκη στεγάζεται στο αρχοντικό του Τσανακλή, ένα από τα ελάχιστα εναπομείναντα αρχοντικά της πόλης, το οποίο κατασκευάστηκε το 1906. Τότε ο πλούσιος Τσανακλής χτίζει αυτό το κτήριο και δαπανά αρκετές δεκάδες χιλιάδες χρυσές λίρες. Όχι μόνο για το χτίσιμό του, αλλά ακόμη και για μισθοδοσία προσωπικού. Γιατί εκεί φιλοξενήθηκε η Αστική Σχολή Αρρένων της πόλης, ύστερα στεγάστηκε το Γαλλικό Ορφανοτροφείο, μετά η Μητρόπολη Μαρωνείας και Θάσου, το Διοικητήριο, η Πρυτανεία και πια η Βιβλιοθήκη. Σήμερα φιλοξενεί 30.000 τίτλους βιβλίων, περιοδικά και εφημερίδες, όπως μας λέει ο Ζαφείρης Τσάκος, βιβλιοθηκονόμος και αρχειονόμος της Βιβλιοθήκης. Βρίσκονται σε στενή συνεργασία με την Εθνική Βιβλιοθήκη και αυτόνομα κάνουν αρκετά προγράμματα, κυρίως για παιδιά της σχολικής αλλά και της προσχολικής ηλικίας. Ανάμεσα στους τίτλους υπάρχει και το Λαογραφικό Δελτίο από 1914, αλλά και κάποιες άλλες, παλιότερες εκδόσεις των στερνών του προ-προηγούμενου αιώνα. Ίσως το πιο παλιό χρονολογικά βιβλίο της πόλης να είναι η «Γραμματική» του Κωνσταντίνου Λασκάρεως, που τυπώθηκε το 1570 και φιλοξενείται στο Ίδρυμα Παπανικολάου.
Αν τα αρχεία και τα βιβλία σημαίνουν κάτι, είναι γιατί, εκτός των άλλων, συντελούν στη γνώση της Ιστορίας των τόπων. Στην Κομοτηνή, όμως, αλλά και γενικότερα στη Θράκη, η βουλγαρική κατοχή ουσιαστικά τραυμάτισε μια ιστορική συνέχεια.
Όπως μας μαρτυρούν οι πηγές μας, οι Βούλγαροι πήραν τα αρχεία από τις μουφτείες της Κομοτηνής και της Ξάνθης. Αυτό όμως πρακτικά σήμαινε ότι χάθηκαν και οι τίτλοι ιδιοκτησίας των βακουφίων της μειονότητας, όπως μας λένε οι ερευνητές του ΠΕΚΕΜ. Ταυτόχρονα, οι Βούλγαροι έκαψαν τα βιβλία που υπήρχαν στις μουφτείες. Δεν αρκέστηκαν όμως μόνο σ’ αυτό. Έκλεισαν και όλες τις εφημερίδες. Όπως μας λένε μάλιστα, εφημερίδες τουρκόφωνες, όπως το Νέο Βήμα ή η Θράκη, αλλά και ελληνόφωνες προσπαθούσαν να τις τυπώσουν παράνομα ώστε να κυκλοφορήσουν χέρι με χέρι. Ένα ζήτημα που υπάρχει είναι αν οι Βούλγαροι και σε ποιον βαθμό έκαψαν ή πήραν βιβλία ή αρχεία από εκκλησίες ή από άλλες ιδιωτικές βιβλιοθήκες.
Είναι γεγονός ότι αυτό έγινε σε έναν βαθμό. Πλην όμως, προς το τέλος του πολέμου, στη Νότια Βουλγαρία κυριαρχούν οι δυνάμεις της Αριστεράς, οι οποίες συνεργάζονται με τον ΕΛΑΣ. Έτσι, όπως μαθαίνουμε, θα ήταν δύσκολο με το τέλος του πολέμου οι Βούλγαροι που επέστρεφαν στη χώρα τους να παίρνουν μαζί τους και όλο αυτό το υλικό. Εικάζεται πως τόσο μέρος πολύτιμων αρχείων της πόλης όσο και βιβλίων βρήκε καταφύγιο στα σπίτια κάποιων «αγνών πατριωτών». Όμως αυτό έτσι κι αλλιώς δημιουργεί ένα πρόβλημα στη γνώση των πραγμάτων, αποτελεί μια τραυματική ασυνέχεια στη συλλογική μνήμη της πόλης. Γιατί ήδη οι γενιές που θυμούνται ακόμη φεύγουν.
