Η «Άλκηστη» είναι το παλαιότερο από τα σωζόμενα έργα του Ευριπίδη. Παρουσιάστηκε το 438 π.Χ. ως τελευταίο έργο μιας τετραλογίας, δηλαδή αντί ενός σατυρικού δράματος. Ο Ευριπίδης κέρδισε το δεύτερο βραβείο, ενώ το πρώτο δόθηκε στον Σοφοκλή.
Πρόκειται για μια τραγωδία με ευχάριστο τέλος, διανθισμένη με ευφυολογήματα που προξενούν θυμηδία. Έχουν ενσωματωθεί και στοιχεία που ανήκουν στο σατυρικό δράμα (π.χ. ανάμειξη παραμυθικού στοιχείου, απελευθέρωση από δεσμά, κωμικές σκηνές συμποσίου με αδηφαγία και γερή οινοποσία).
Στον μύθο της Άλκηστης συνενώνονται δύο θέματα παραμυθιού, γνωστά σε διάφορους λαούς. Είναι: i. η πιστή γυναίκα που προσφέρει τη δική της ζωή όταν ο θάνατος ζητάει τη ζωή του άντρα της, και ii. η πάλη ενός ατρόμητου ήρωα με τον Χάρο και η κατανίκηση του Χάρου έπειτα από σκληρή αναμέτρηση.
Ο μύθος με το αίσιο τέλος
Η ιστορία έχει ως εξής: ο Δίας κατακεραυνώνει τον γιο τού Απόλλωνα Ασκληπιό, επειδή ο Ασκληπιός ανατρέπει τη φυσική τάξη επαναφέροντας νεκρούς στη ζωή. Ο Απόλλων εκδικείται τον θάνατο του γιου του σκοτώνοντας τους Κύκλωπες που κατασκευάζουν τον κεραυνό του Δία. Θυμωμένος ο Δίας, επιβάλλει στον γιο του την ποινή να υπηρετήσει κάποιο θνητό για εννέα χρόνια. Ο Απόλλων κατεβαίνει στη γη και γίνεται υπηρέτης του Άδμητου, ο οποίος έχει διαδεχτεί τον πατέρα του στον θρόνο των θεσσαλικών Φερών. Ο ευγενικός Άδμητος μεταχειρίζεται με καλοσύνη τον Απόλλωνα και τον ορίζει βοσκό στα κοπάδια του. Η δουλειά δεν είναι ιδιαίτερα βαριά και αρέσει στον θεό. Έτσι αναπτύσσεται μεταξύ τους μια θερμή συμπάθεια.
Ο Απόλλων, ως μάντης θεός, γνωρίζει ότι είναι γραφτό του Άδμητου να πεθάνει νέος· μεθά τις Μοίρες και τις πείθει ν’ αναβάλουν τον θάνατο, εάν βρεθεί κάποιος άλλος πρόθυμος να πεθάνει στη θέση του. Όταν φτάνει η μοιραία στιγμή, ούτε φίλοι ούτε οι γέροντες γονείς του Άδμητου δέχονται να θυσιαστούν. Μόνον η πιστή και ενάρετη γυναίκα του Άλκηστη. Όμως, για καλή της τύχη, συμβαίνει τη μέρα του θανάτου της να περνά από τη Θεσσαλία ο Ηρακλής. Ο ήρωας πηγαίνει στη Θράκη για να εκτελέσει τον όγδοο άθλο, δηλαδή την αρπαγή των αλόγων του Διομήδη. Φιλοξενείται από τον Άδμητο και όταν μαθαίνει τη συμφορά που έχει βρει τον φίλο του, αποφασίζει να στήσει καρτέρι στον τάφο της Άλκηστης. Την ώρα που ο Θάνατος τη σέρνει στον Άδη, ο Ηρακλής χυμά καταπάνω του και έπειτα από σκληρή πάλη τη γλιτώνει. Έτσι, η ηρωίδα επιστρέφει στον άντρα της και στα παιδιά της.
Αναφορές στον μύθο κάνουν ήδη ο Όμηρος (Β 711 κ.ε., 763 κ.ε.) και ο Αισχύλος (Ευμεν. 723 κ.ε.). Στην Ιλιάδα η Άλκηστη παρουσιάζεται ως η πιο ευγενική γυναίκα στον κόσμο και η πιο όμορφη από τις κόρες του Πελία.
Ο Άδμητος ανήκει στη γενιά πριν από τα Τρωικά και λαμβάνει μέρος σε δύο πανελλήνιες επιχειρήσεις: την Αργοναυτική εκστρατεία και το κυνήγι του Καλυδώνιου κάπρου. Το όνομά του σημαίνει αδάμαστος (α στερητικό + δάμνημι)· αλλά και το όνομα της Άλκηστης παραπέμπει στη δύναμη (ἀλκή = ισχύς, ας θυμηθούμε το επίθ. ἀλκήεις = θαρραλέος).
Η ζωή και η δράση τους τοποθετούνται στα μυκηναϊκά χρόνια. Όμως η ιστορία αγάπης τους επέζησε και κυκλοφορούσε στους κατοπινούς Έλληνες· π.χ. ο Πλάτων προβάλλει τη θυσία της Άλκηστης ως πρότυπο ερωτικής αφοσίωσης και ευγενικού κατορθώματος (Συμπ. 179b-c). Κάποια στιγμή οι δυο ήρωες εντάχθηκαν στη λατρεία του Απόλλωνα και της Άρτεμης. Ο Ευριπίδης αναφέρει ότι η θυσία της Άλκηστης ενέπνευσε πολλούς ποιητές και ότι την τραγουδούσαν σε Αθήνα και Σπάρτη κατά τη διάρκεια των Καρνείων. Ο τραγικός ανάγει την ηρωίδα μετά θάνατον σε μακάριο πνεύμα. Επιπλέον, από τη ρωμαϊκή εποχή σώζονται πολλές απεικονίσεις σωτηριολογικού περιεχομένου με τον Ηρακλή να οδηγεί την Άλκηστη από τον θάνατο στη ζωή.
Η αριστοτεχνική περιπέτεια
Ο Ευριπίδης χειρίζεται τον μύθο με ευχάριστο και τραγικοκωμικό τρόπο· ταυτόχρονα θέτει βαθυστόχαστους προβληματισμούς για θέματα όπως η δικαιοσύνη, φιλία, ψυχικό σθένος-δειλία, φιλαυτία-αλτρουισμός, το χρέος των γονιών προς τα παιδιά, το άδηλο του ανθρώπινου βίου, ποιος έχει περισσότερο δικαίωμα στη ζωή: ο γέρος ή ο νέος; Ακούγονται ρεαλιστικές απόψεις όπως «οι χαρές του γάμου δεν ξεπερνούν τις πίκρες του», «τα δάκρυα δεν ανασταίνουν τους νεκρούς», «οι σοβαροί και οι κατσούφηδες δεν ζουν, αφού η χαρά λείπει από τη ζωή τους», «κανείς δεν ξέρει πότε θα πεθάνει· γι’ αυτό πρέπει να ζει την κάθε μέρα, να χαίρεται, να πίνει, ν’ απολαμβάνει τον έρωτα και να στενοχωριέται χωρίς υπερβολές».
Ο ποιητής τολμά να προπαγανδίσει τα πλεονεκτήματα της αγαμίας και ατεκνίας, να σκιαγραφήσει θεούς και ήρωες με φωτεινά και σκοτεινά χρώματα, να καταθέσει όλες τις απόψεις αποφεύγοντας ο ίδιος να λάβει θέση: π.χ. ενάρετη και πιστή σύζυγος η Άλκηστη, πλην όμως άμυαλη αφού έλαβε την απόφαση να θυσιαστεί νέα. Ακόμη, δεν λείπουν οι υπολογισμοί ούτε οι δεσμεύσεις καθώς η μελλοθάνατη ζητάει από τον άντρα της να μην παντρευτεί ξανά ώστε τα παιδιά τους να μην αποκτήσουν μητριά. Καλός και πιστός σύζυγος ο Άδμητος, αλλά δέχεται τη θυσία της γυναίκας του διότι κατά βάθος του αρέσει η ζωή. Όσο για τους γέροντες γονείς, μπορούν να χαρακτηριστούν δειλοί, φιλοτομαριστές, υπολογιστές, πλην όμως έχουν κι αυτοί το δίκιο τους: «Σε γέννησα, σ’ ανάθρεψα, σου έδωσα την περιουσία μου, αλλά δεν χρωστώ να πεθάνω για χάρη σου. Η ζωή είναι γλυκιά για όλους» λέει αποστομωτικά ο πατέρας προς τον γιο.
Με την απρόσμενη μεταβολή από τη μεγάλη δυστυχία στην πιο ανέλπιστη χαρά, δηλαδή με μια αριστοτεχνική περιπέτεια, ολοκληρώνεται ένα από τα ωραιότερα έργα του Ευριπίδη. Ο ευσεβής και φιλόξενος Άδμητος αποκτά πάλι τη γυναίκα του χάρη στη σωτήρια επέμβαση του λυτρωτή Ηρακλή. Δικαιούται να χαίρεται διαπιστώνοντας ότι μετά τη δύσκολη δοκιμασία μεταβαίνει σε μια καλύτερη ζωή - ό,τι δηλαδή εύχεται ενδόμυχα κάθε θεατής για τον εαυτό του από τότε που πρωτοπαίχτηκε το έργο μέχρι σήμερα.
Η ριζοσπαστική προσέγγιση του Σίμονς
Η σκηνοθετική πρόταση του Γιόχαν Σίμονς, ενός από τους πρωτεργάτες της ευρωπαϊκής θεατρικής πρωτοπορίας, συνενώνει πολλά ετερόκλητα στοιχεία: εκκλησιαστικό όργανο και μουσική από την Άλκηστη του Γκλουκ, τέσσερεις σοπράνο στη θέση του ανδρικού χορού, ένα ποπ τραγούδι των Beach Boys, προβολή στίχων από το αρχαιοελληνικό κείμενο επάνω στα δέντρα, σκηνικό που θυμίζει τσιγγάνικο καταυλισμό, τροχόσπιτο και πλαστικές καρέκλες, απλώστρα ρούχων και παιδική πισίνα.
Όλα αυτά θα δουν οι θεατές σε μια διεθνή συμπαραγωγή του θεάτρου της γερμανικής πόλης Μπόχουμ με το Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου. Ο Ολλανδός σκηνοθέτης και καλλιτεχνικός διευθυντής του θεάτρου της πόλης Μπόχουμ προσεγγίζει ριζοσπαστικά το έργο. Δίνει μεγάλη σημασία στη μουσική διάσταση του λόγου, με στόχο τη μουσικότητα της παράστασης. Στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου (1 & 2 Ιουλίου) απομένει να δούμε εάν το εγχείρημά του θα λειτουργήσει επιτυχώς υπέρ του ευριπίδειου έργου.
* Η Αλεξάνδρα Ροζοκόκη είναι διευθύντρια Ερευνών στην Ακαδημία Αθηνών.
