"Είμαι ένας από τους τελευταίους των ρομαντικών" έλεγε στην ΑΥΓΗ ο Μίκης Θεοδωράκης στις 17 Σεπτεμβρίου 1995, μία ημέρα πριν από τη μεγάλη συναυλία στο Παναθηναϊκό Στάδιο, όπου η "Εθνική Ελλάδος" του ελληνικού τραγουδιού τίμησε τότε τα 70χρονά του.
Δώδεκα χρόνια μετά ο Μίκης Θεοδωράκης επέστρεφε στον τόπο όπου βασανίστηκε μαζί με χιλιάδες συναγωνιστές του, τη Μακρόνησο.
"Η δική μου 'επιστροφή' έχει βάθρο ιστορικό και θέληση πολιτική με την πεποίθηση ότι το κουκούλωμα της εθνικής μας μνήμης μας οδήγησε και θα εξακολουθεί να μας οδηγεί σε εθνικά αδιέξοδα" έλεγε στην ΑΥΓΗ στις 24 Αυγούστου 2003 με αφορμή τις δυο μεγαλειώδεις συναυλίες που έδωσε η Ορχήστρα Μίκης Θεοδωράκης στη Μακρόνησο με ένα αφιέρωμα στον Γιάννη Ρίτσο και μελοποιημένη ποίηση του επίσης Μακρονησιώτη Τάσου Λειβαδίτη (29-30.8.2003).
Τιμώντας τη μνήμη του Μίκη Θεοδωράκη η ΑΥΓΗ δημοσιεύει σήμερα δύο από τις συνεντεύξεις του κορυφαίου δημιουργού υπενθυμίζοντας ισάριθμες, από τις πιο εμβληματικές, στιγμές της παρουσίας του μετά τη μεταπολίτευση.
* Τι σας φέρνει τώρα στον "στοιχειωμένο" τόπο της Μακρονήσου, και μάλιστα σε μια εποχή που τείνει να ξεχάσει εκείνα τα σκληρά χρόνια της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας;
Δεν υπάρχει, νομίζω, προηγούμενο κατά το οποίο η ιστορική μνήμη να παραμένει επί τόσα χρόνια επτασφράγιστη και οι χώροι δοκιμασίας και μαρτυρίου να έχουν ισοπεδωθεί ή να έχουν γίνει βοσκοτόπια όπως στη Μακρόνησο... Ποιος και γιατί ευθύνεται γι' αυτό;
Εν πάση περιπτώσει, το σημερινό "άνοιγμα" της Μακρονήσου αποτελεί πράξη ηθικής δικαίωσης απέναντι στα χιλιάδες θύματα που υπέφεραν τα πάνδεινα για την υπεράσπιση των ιδανικών τους… Αυτή νομίζω ότι είναι η ουσία αυτής της "επιστροφής". Που την επικυρώνει το γεγονός ότι θα ακουστούν έργα παλιών δεσμωτών με τη σφραγίδα των δοκιμασιών και των ελπίδων...
* Αναρωτιέμαι τι συναισθήματα γεννά, ποιες πληγές άραγε ξύνει και ποιες άλλες επουλώνει τούτη η "επιστροφή" στη Μακρόνησο ενός ανθρώπου που σ' αυτό το μέρος έχει βασανιστεί και υποφέρει.
Σε τόπους σκληρούς, όπως η Μακρόνησος, δεν επιβιώνεις εάν κλειστείς στο μικρό σου "εγώ". Για να αντέξεις και να επιζήσεις, πρέπει να αισθάνεσαι κάθε στιγμή σαν μέρος ενός "όλου"... Αυτό το "όλον" τότε για μας είχε τρία ονόματα. ΕΑΜ - ΕΛΑΣ - ΕΠΟΝ, που ήταν η ταυτότητα της Εθνικής Αντίστασης. Ένα πρωτοφανές παλλαϊκό συμβόλαιο με ολοκληρωμένα οράματα.
Εάν αφαιρέσεις αυτό το συναρπαστικό, το μοναδικό όλον, δεν θα μπορέσεις να κατανοήσεις γιατί τόσες δεκάδες χιλιάδες, κυρίως νέοι και νέες, υποβλήθηκαν με το κεφάλι ψηλά σ' αυτές τις πρωτοφανείς δοκιμασίες στις πόλεις, στα βουνά, στις εξορίες και στις φυλακές.
Τα λέω αυτά για να υπογραμμίσω ότι σήμερα δεν με πληγώνουν οι όποιες δικές μου πληγές, αλλά το γεγονός ότι πάει να σβήσει απ' τη συλλογική μας μνήμη η πιο φωτεινή, η πιο όμορφη αλλά και η πιο μεγάλη στιγμή στην ιστορία του ελληνικού λαού, μέσα στην οποία η Μακρόνησος ήταν, είναι και θα είναι ένα από τα πιο ακριβά της σύμβολα.
* Χρειάζεται θάρρος, μεγαλοψυχία ή αρκεί το πέρασμα του χρόνου για μια τέτοια "επιστροφή";
Υποτίθεται ότι οι τότε κυρίαρχοι του τρόμου, όλοι αυτοί οι επηρμένοι βασανιστές μας στη Μακρόνησο και τα αφεντικά τους στην Αθήνα, ήταν οι νικητές κι εμείς οι ηττημένοι... Ποιος όμως σήμερα σ' αυτή την επιστροφή είναι ο νικητής και ποιος ο ηττημένος;
Σκέφτηκε άραγε κανείς αυτή την εθνική σχιζοφρένεια; Να μην τολμάς να πεις το αυταπόδεικτο, ότι ένα μεγάλο μέρος των ιδανικών που για χάρη τους υποφέραμε στα πέτρινα χρόνια έχουν κατακτηθεί από τον λαό μας, ενώ εμείς η Αριστερά παραμένουμε στη γωνία όχι μόνο αριθμητικά, αλλά κυρίως ιστορικά; Με όπλα τη λήθη αλλά και την παραμόρφωση, κάποιοι κρύβουν απ' τον λαό μας την αληθινή ιστορία του, δίχως αντίλογο και αντίσταση από μας τους ίδιους, που άβουλα παρατηρούμε να ασχημονούν επάνω στις δικές μας θυσίες.
Γι' αυτόν τον λόγο η δική μου "επιστροφή" έχει βάθρο ιστορικό και θέληση πολιτική με την πεποίθηση ότι το κουκούλωμα της εθνικής μας μνήμης μας οδήγησε και θα εξακολουθεί να μας οδηγεί σε εθνικά αδιέξοδα.
* Τόπος κάθε άλλο παρά για συναυλίες η Μακρόνησος. Εσείς επιμείνατε και τελικά κατορθώσατε εκεί ακριβώς να ηχήσουν μουσικές και τραγούδια. Ο πολιτισμός μπορεί άραγε να φωλιάσει σε τέτοιους τόπους μαρτυρίου ή θεωρείτε πως πρέπει αυτοί οι τόποι να αφήνονται στην εγκατάλειψη, έτσι για να ξορκίζεται η μνήμη και η αγριότητα του ανθρώπου απέναντι στον άνθρωπο;
Το αφιέρωμα στον Γιάννη Ρίτσο, που όπως ξέρετε θα πάει στα μέρη όπου έζησε ο μεγάλος ποιητής, έφερε τα βήματά μας και στη Μακρόνησο. Εκεί θα ακουστούν ακόμα δύο τραγούδια του επίσης Μακρονησιώτη Τάσου Λειβαδίτη, καθώς και δύο δικά μου: Το "Τραγούδι της εξορίας" ("Θάλασσες μας ζώνουν"), που έγραψα στα 1947 στην Ικαρία, και το "Χτύπα - Χτύπα", που το τραγουδούσαμε στο Δ' Τάγμα πριν από 55 χρόνια και που συνέθεσα αμέσως μόλις πάτησα το πόδι μου στο νησί.
Νομίζω ότι τέτοιες "ιστορίες ρεβάνς" δεν θα πρέπει να υπάρχουν πουθενά. Εννοώ το να παίζονται έργα κρατουμένων στους τόπους του μαρτυρίου, και μάλιστα περιβεβλημένα με την αγάπη και την αποδοχή του λαού. Και στη δική μας περίπτωση με την παρουσία του... Έτσι ένα μεγαλειώδες «παρών» θα αναδυθεί μέσα από τα βράχια όλων όσοι μαρτύρησαν στα δύσκολα χρόνια... "Υπάρχουμε", ζούμε μέσα από τα έργα των συντρόφων μας και τις μνήμες των ζωντανών... Νομίζω ότι η διάσταση αυτή, η αληθινή, μεταθέτει αυτό το προσκύνημα στη Μακρόνησο σ' ένα επίπεδο θα έλεγα ιερατικό, που δεν υπάρχουν λέξεις για να το περιγράψουν.
* 70 χρόνια Μίκης, 70 χρόνια μοναξιά της κορυφής. Τι αποτελεί το αντίβαρο σ' αυτή τη μοναξιά, πώς βιώνεται;
Όσο πίσω κι αν κοιτάξω τη ζωή μου, θα βρω πρόσωπα, χαμόγελα, χειρονομίες, χρώματα, συγκινήσεις να με συντροφεύουν. Σαν τα αποδημητικά πουλιά ήξερα πού θα βρω κάθε φορά το καταφύγιό μου. Έτσι δεν με τρόμαζαν οι ωκεανοί και οι παγωμένες πεδιάδες που έβλεπα από κάτω μου. Η ερημία, η ερημία του πλήθους για να γίνω σαφέστερος.
Το πιο σημαντικό ήταν για μένα το "πλαίσιο", ο "μικρόκοσμος", που θα με κρύψει απ' τους άλλους, που θα με προστατέψει και θα μου χαρίσει την απαραίτητη γαλήνη, ώστε μόνος εγώ και ο εαυτός μου να συνεχίσουμε ανενόχλητοι το ασταμάτητο παιχνίδι μας, τη συλλογή νέων και νέων και νέων "ήχων".
Έζησα "ηχητικά" τη ζωή μου, χωρίς να μ' αγγίζουν οι θόρυβοι. Κι αυτό γιατί -όπως είπα- μου δόθηκε το χάρισμα να κερδίζω τη μοναξιά μου με τη βοήθεια της αγάπης προσώπων, συγγενών και φίλων, που σχημάτιζαν ζωντανό φράγμα γύρω μου κι εγώ πανευτυχής στο μέσον, συντροφιά με τη μουσική -τον Παρθενώνα των ήχων.
Έτσι είμαι γαλήνιος επειδή τελικά δεν με άγγιζαν οι τρικυμίες και οι θύελλες. Ίσως μόνο ηχητικά! Και κυρίως επειδή είχα σε κάθε περίπτωση τη δωρεά της αγάπης της δικής μου και των άλλων.
* Και ο μικρόκοσμος του Μίκη Θεοδωράκη, γονείς, οικογένεια, φίλοι, τι ρόλο παίζει;
Ο "μικρόκοσμος" είναι ό,τι ομορφότερο μας προσφέρει η ζωή. Έξω απ' αυτόν αρχίζει η ζούγκλα της τροπικής μας κοινωνίας με τους ένστολους κροκόδειλους και τους δηλητηριώδεις όφεις Ανωνύμων Εταιρειών και κρατικών παραγόντων. Και μην εμπιστευθείς, προς Θεού, τους χαζοχαρούμενους καταναλωτικούς πιθήκους: είναι ύπουλοι και σαρκοβόροι. Από τη ζούγκλα μ' αρέσει το πυκνό της φύλλωμα και οι μυστηριώδεις ήχοι -φτάνει να το βλέπω από ψηλά και να τους ακούω από μακριά.
Έχω γράψει για όλα αυτά στους "Δρόμους του Αρχάγγελου", όπως κάποιος που επαληθεύει αριθμητική πράξη για να σιγουρευτεί. Σιγουρεύτηκα κι έτσι μπορώ να πω ότι η ζωή μου υπήρξε το άθροισμα των "μικρόκοσμων" που με κράτησαν ψηλά, λες και καθόμουν σε φανταστική αιώρα, πάνω από τη ζούγκλα και κάτω από τον έναστρο ουρανό, με τα ποτάμια των άσπρων που ξεκινούν και καταλήγουν στον νόμο της παγκόσμιας αρμονίας, τη μόνη αλήθεια.
* Από τον μικρόκοσμο στους συντρόφους, στο έθνος, στην οικουμένη. Πολλά ζευγάρια λιωμένα παπούτσια. Τι σημαδεύει αυτή την πορεία;
Ήταν φανταστικές και όμορφες αυτές οι μέρες της Εξόδου. Κύριο χαρακτηριστικό τους είχαν τα χρώματα... Κορίτσια και αγόρια, καθώς περπατούσαν, χόρευαν, είτε έσμιγαν πάντα με επιφύλαξη και αμηχανία, ήταν χρωματιστά. Ίσως επειδή σ' εκείνες τις εποχές οι χαροκαμένες μάνες έπλεκαν πολύχρωμα πουλόβερ, σαν να ήθελαν να ξορκίσουν τον θάνατο. Το παιχνίδι μας ήταν τα όνειρα. Ο πιο δυνατός ήταν αυτός με το πιο δυνατό όνειρο. Καβαλούσε επάνω του, κάλπαζε, έφευγε. Δεν θα τον ξαναβλέπαμε ποτέ. Αν είμαι πεύκο, τότε αυτή η πορεία ήταν η μαχαιριά, για να στάξει το ρετσίνι.
* Έχετε ζήσει έντονα, δημιουργικά πάνω από το μισό του αιώνα που τελειώνει. Πώς θα αξιολογούσατε την πορεία του ανθρώπου στον 20ό αιώνα;
Θα τον χαρακτήριζα σαν ένα φαύλο κύκλο για να βρεθεί στο σημείο απ’ που ξεκίνησε ο άνθρωπος... Βέβαια, για όσους πιστέψουν στο ταξίδι και αφέθηκαν με εμπιστοσύνη στα κύματα και στους ορίζοντες, που ποτέ δεν τελειώνουν, τα χρόνια του αιώνα μας ήταν καλά. Ήταν δυνατά, γόνιμα, χυμώδη, συναρπαστικά. Τους γέμισαν με γλυκούς ιλίγγους, τους μέθυσαν σε συναρπαστικές ελεύθερες πτώσεις, που ακολουθούσαν ανηφόρες δίχως ημερομηνία λήξεως. Ατέρμονες, σαν ένα ταξίδι επάνω στο φως με στόχο το άπειρο. Έτσι γεννήθηκε και τώρα λιποψυχά η απουσία η ουτοπία, το νέκταρ των ημίθεων και η χλεύη των εντόμων.
* Και η σημερινή πραγματικότητα πώς καταγράφεται από το νηφάλιο βλέμμα που είδαμε αποτυπωμένο στη μορφή του Μίκη Θεοδωράκη στην τελευταία συνέντευξη Τύπου;
Η σημερινή πραγματικότητα, σε καθαρά ατομική βάση, έχει τους ρυθμούς της σοφόκλειας μετρικής, που οδηγεί τον Οιδίποδα στο ιερό άλσος του Κολωνού. Κολωνός για μένα άλλοτε υπήρξε η Ανθή, νομίζω πριν ακόμη τη συναντήσει ο Πέτρος της ΕΠΟΝ, που χαίρεται για την επικείμενή μας συνάντηση. Είμαι βέβαιος πως αυτή τη στιγμή διδάσκει όνειρα στους αγγέλους.
Έπαιρνα το τραμ από την Ομόνοια και κατηφόριζα την Αγίου Κωνσταντίνου με τις τσέπες μου γεμάτες σχέδια για ένα μέλλον διαφορετικό από τα άλλα. Τελικά υπήρξε διαφορετικό -όχι όμως όπως εμείς το περιμέναμε. Μας επιφύλαξε μεγάλες συγκινήσεις. Συναρπαστικά δωρεάν ταξίδια στο Αιγαίο και δωρεάν διαμονή με φρουρούς αγγέλους μήπως και γλιστρήσουμε έξω από τους επίγειους παραδείσους, τους φωτισμούς με τα πλατιά χαμόγελα και τις λάμψεις των εφηβικών μας βλεμμάτων.
Θεέ μου, πόσο τότε ήμασταν ευτυχείς! Πώς να μη θυμηθώ τους πρώτους στίχους από τον «Χάρη» του Μανόλη: "Ήμασταν όλοι μαζί και ξεδιπλώναμε ακούραστα τη νιότη μας...".
Τότε στον Κολωνό δεν είχα διακρίνει κανένα Άλσος. Μόνο σπιτάκια φτωχικά και καθαρά, όπως καθαροί και βέβαιοι ήταν αυτοί που τα κατοικούσαν. Ιδιαίτερα βέβαια οι νέοι ΕΠΟΝίτες, όπως η Ανθή, που είχαν αναλάβει την ευθύνη για το μέλλον της γειτονιάς τους.
Όλα τα τραμ εκινούντο δικτυωτά προς όλες τις κατευθύνσεις της Αθήνας και του Πειραιά, με κέντρο την Ομόνοια, ούτως ώστε τελικά να σχηματίζουν ένα άστρο. Ήταν λοιπόν ψευδαίσθηση που έβλεπα τον εαυτό μου σαν αστροναύτη που εκσφενδονίζεται στις γειτονιές του απείρου, προκειμένου να μεταφέρει το μήνυμα: "Να κάνετε αυτό που δεν μπορείτε".
Σήμερα από το σπίτι μου διακρίνω στο βάθος το Άλσος του Κολωνού. Να είναι αυταπάτη; Ποιητικός αντικατοπτρισμός; Το βέβαιο είναι ότι προχωρώ με τη μετρική της "Αντιγόνης". Ποτέ άλλοτε βηματισμός προς τον θάνατο δεν υπήρξε περισσότερο βέβαιος. Επομένως γαλήνιος, σταθερός, με διακυμάνσεις μέθης και ψυχικής ηδονής, όπως αυτή ταιριάζει στην ηρωίδα.
Το όνειρό μου λοιπόν αυτή τη στιγμή είναι να προχωρήσω στην ολοκλήρωση της δικής μου "Αντιγόνης", με την προοπτική σε δύο, το πολύ σε τρία χρόνια να παρουσιαστεί ενώπιον της Μυρτώς, της κόρης του Γιώργου, περιστοιχισμένης από τα τέσσερα εξαδέλφια της, τον Μίκη, τον Άγγελο, τον Στέφανο και τον Αλέξανδρο, τους γιους της Μαργαρίτας. Έχει μεγάλη σημασία για μένα αυτό και έχει πάρει μέσα μου μορφή συμβόλου. Σαν να δίνω τη σκυτάλη στις μεθεπόμενες γενιές.
Ένα άλλο σύμβολο, που επίσης με γαλβανίζει, είναι η θάλασσα. Φέτος δεν τα κατάφερα, όμως του χρόνου το θέρος θα πάρω μαζί μου τον Μίκη της Μαργαρίτας με το ιστιοφόρο ν' ανοιχτούμε στο πέλαγος και να του διδάξω τα μυστικά, πώς να αψηφά τα κύματα, να δαμάζει τον άνεμο, να οδηγεί το σκάφος εκεί που θέλει, πολλές φορές παίρνοντας ακόμη και ενάντια κατεύθυνση, καραδοκώντας την κατάλληλη στιγμή, τότε που θα πάρει μαζί του και παρά τη θέλησή τους τα άγρια στοιχεία της φύσεως.
Είναι σημαντικό για μένα να φαντάζομαι τον μικρό Μίκη μόνο στο μέσον του πελάγους να τον εξαγνίζει πότε ο παιχνιδιάρης Γαρμπής και πότε ο αγέλαστος Βοριάς, που κάνει να τραγουδούν τα σύρματα που στηρίζουν το άλμπουρο και η θάλασσα να αλατίζει το πετσί του.
Το τρίτο, μετά τη μουσική και τη θάλασσα, είναι τα δέντρα. Φυτέψαμε προ πολλού ένα μικρό δάσος, που έχει τη δική του ζωή και προπαντός τ' αηδόνια, που τα περιμένω να κελαηδήσουν κάθε Απρίλη, ίσως και Μάη. Καθώς γέρασαν και ξεράθηκαν δέκα λεύκες, φυτέψαμε στη θέση τους πεύκα και μιμόζες. Σε είκοσι - τριάντα χρόνια θα κάνουν κι αυτές, όπως τα υπόλοιπα, ίσκιους βαθείς. Τότε και το πλατάνι, υπολογίζω, θα έχει φύλλωμα πυκνό, να σκεπάσει τον οβελία του Πάσχα.
Αυτά είναι τα σοβαρότερα προβλήματα που με απασχολούν αυτή τη στιγμή, που ύστερα από 50 χρόνια γυρνώ πίσω μου για πρώτη φορά και συμμαζεύω το έργο μου, το κατατάσσω, το τυπώνω, το αξιολογώ. Σκέφτομαι πως αυτό είναι σημαντικό για τα παιδιά μου, τη Μαργαρίτα και τον Γιώργο, που άλλωστε μαζί με τη Μυρτώ υπέφεραν τόσα και τόσα για να πραγματοποιηθεί. Πώς αλλιώς να τους ζητήσω συγγνώμη για την απέραντη πίκρα που τους πότισα, μόνο και μόνο για να είμαι ο ίδιος; Πράξη δικαιοσύνης, λοιπόν. Που είναι φυσικό να με γαληνεύει...
* Η μουσική τελικά εξημερώνει τα ήθη;
Η μουσική που χτυπά το δέρμα και τις στιγμιαίες αισθήσεις δεν είναι μουσική, αλλά ήχοι. Συνήθως μας εξαγριώνει. Στα τελευταία, δε χρόνια εξαθλιώνει.
Η μουσική, η μόνη και αληθινή, είναι αυτή που βρίσκεται μέσα μας. Στον κάθε άνθρωπο. Μόνο που κοιμάται... Κι αυτή που έρχεται απ' έξω έχει την ιδιότητα να την ξυπνά... Εάν και όταν έλθει, εάν και όταν ξυπνήσει η μουσική που είναι μέσα μας, τότε γινόμαστε ένα με την συμπαντική αρμονία. Ανεβαίνουμε δηλαδή στο ανώτατο σκαλί της ανθρώπινης ευτυχίας. Της γαλήνης. Της τελείωσης.
* Άραγε ποιο τραγούδι θα ψιθυρίζατε σ' ένα παιδί από τη Βοσνία;
Ένα μυριόφωνο τραγούδι. Μια ιαχή. Μια κραυγή βγαλμένη μέσα από μυριάδες στήθη, που θα ανηφορίζουν τη Σταδίου και θα κατηφορίζουν την Πανεπιστημίου με κατάρες για τους "δολοφόνους των λαών...". Τι κρίμα, αυτός ο πονηρός ετεροχρονισμός, που παγίδεψε, ξεγέλασε και τελικά κούρασε και απογοήτευσε την αλλοτινή ατίθαση νιότη μας: "ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο...".
Και τώρα, που πέταξαν τη μάσκα και που βομβαρδίζουν, ερημώνουν, καίουν, σκοτώνουν ανενόχλητοι στη γειτονιά μας, οι Έλληνες και η ελληνική νεολαία περί άλλα τυρβάζουν... Απίστευτο, αλήθεια, μου φαίνεται... Τόσο πονηροί και τετραπέρατοι οι μεν. Τόσο αφελείς και εύπιστοι οι άλλοι.
Κάπως έτσι συνέβη και στα 1967, ως φαίνεται, για να γράψω μέσα στο κελί μου, στην Μπουμπουλίνας.
Όταν πλάγιασα στην αμμουδιά
οι λουόμενοι πέσαν στη θάλασσα
όταν μπήκα στη θάλασσα
οι λουόμενοι βγήκαν στην αμμουδιά
όταν πνίγηκα
οι λουόμενοι πήγαν στα σπίτια τους
κι όταν αναστήθηκα
ήταν πια αργά
οι λουόμενοι μπήκαν στ' αυτοκίνητά τους.
... Και πού να σκεφτούν, προσθέτω σήμερα, το καημένο το παιδάκι από τη Βοσνία, με το επιβαρυμένο επιπλέον κυκλοφοριακό και τόσες άλλες προτεραιότητες ιδιωτικού δικαίου.
* 29 Ιουλίου 1925. Γνωρίζοντας τα πάντα, αρχίζουμε λοιπόν από την αρχή. Υπάρχει τίποτε για πέταμα;
Δόξα τω Θεώ, το καράβι αρμενίζει καλά σε γνωστές θάλασσες, ωκεανούς και πελάγη, μιας και η γη μας είναι ολοστρόγγυλη και, όσο κι αν νομίζουμε πως πάμε μπροστά, πάντα ξαναγυρίζουμε στα ίδια πελάγη, στις ίδιες θάλασσες, στα ίδια λιμάνια... Εδώ δεν πετάξαμε τίποτε την εποχή των τυφώνων, γιατί όλα όσα με κόπο και αγάπη φτιάξαμε και συλλέξαμε, μας είναι πολύτιμα όσο και η ζωή μας. Άλλωστε το φορτίο μας έχει το βάρος των ήχων και των ονείρων. Έχει ακόμη το αβάσταχτο βάρος της αγάπης, που όμως δεν βαραίνει ούτε το πλοίο ούτε τον καπετάνιο. Ίσα - ίσα, ήχοι, όνειρα και αγάπη βοηθούν το ταξίδι έως το τέλος.
* Σεπτέμβριος 1995. Με ποιες νότες θα τραγουδούσατε τον αιώνα που έρχεται;
Ο αιώνας που έρχεται είναι αινιγματικός. Το ερώτημα έχει τεθεί: Θα καταφέρει άραγες η ηλεκτρονική να αποξηράνει την καρδιά του ανθρώπου; Αν ναι, τότε δεν θα χρειάζονται και νότες. Δεν θα χρειάζεται η τέχνη, το όνειρο, η μουσική. Φοβάμαι. Και γι' αυτό συχνά λέω πως είμαι ένας από τους τελευταίους των ρομαντικών.
Υπάρχει όμως πάντοτε, έστω και ισχνή, η ελπίδα η ηλεκτρονική να απολυτρώσει τον άνθρωπο. Να τον βοηθήσει να βγει από τον κύκλο της παραγωγής. Να έχει πλούσιο ελεύθερο χρόνο. Τουλάχιστον όσο οι Αθηναίοι της Χρυσής Εποχής. Είναι εντούτοις μια λύση που βρίσκεται στην άκρη του χεριού μας. Είναι η λύση - χρέος της Αριστεράς.
Δυστυχώς όμως οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις, που έδωσαν αυτή την απίστευτη ώθηση στις παραγωγικές δυνάμεις, μας βρήκαν τον ύπνο. Περί άλλα τυρβάζαμε. Γύρω από περιττές και ανούσιες σκιαμαχίες. Μας ξέφυγε το άλογο και μείναμε με το σαμάρι, παίζοντας ξύλο για τη θέση στην ακινησία... Βάλτε με ξανά επάνω στο άλογο για να σας τραγουδήσω, θα πει ο συνθέτης. Βάλτε με επάνω στο άλογο για να παραμείνει ο αιώνας που έρχεται ανθρώπινος, θα πει ο λαός.
