Όταν το 2004 συζητιόταν στο ΚΑΣ η χάραξη της γραμμής του μετρό Θεσσαλονίκης, οι αρχαιολόγοι είχαν με σαφήνεια υποδείξει ποια κατάλοιπα της βυζαντινής πόλης θα βρεθούν. Αυτό πήγαζε από μια βαθιά γνώση της τοπογραφίας της πόλης κάτω από την πόλη, όπως είχε βρεθεί στις ανασκαφές, αλλά δεν ήταν ορατή. Σε αντίθεση με ό,τι έχει συμβεί στην Αθήνα, όπου σημαντικά τμήματα της αρχαίας πόλης έχουν ανασκαφεί και απαλλοτριωθεί ήδη από τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα και βρίσκονται επισκέψιμα εντός του ιστορικού κέντρου της πρωτεύουσας, οι αρχαιότητες της Θεσσαλονίκης, για μια σειρά από συγκυρίες, δεν είχαν ανάλογη τύχη.
Εκτός της Ρωμαϊκής Αγοράς και του συγκροτήματος του Γαλερίου, δεν έχει διασωθεί άλλος αρχαιολογικός χώρος σε επαρκή έκταση στο ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης. Να θυμίσουμε, βέβαια, ότι και η Ρωμαϊκή Αγορά διασώθηκε μετά από μάχη μηνών, όταν ο αρχαιολόγος Φ. Πέτσας στάθηκε μπροστά στην μπουλντόζα που είχε έρθει για να γκρεμίσει τον αρχαιολογικό χώρο και να υψώσει το νέο Δικαστικό Μέγαρο! Από τα αρχαιολογικά κατάλοιπα της Θεσσαλονίκης σώζονται είτε μεμονωμένα μνημεία, όπως η Καμάρα και η Ροτόντα (χωρίς να φαίνεται η μεταξύ τους σύνδεση ή η σύνδεσή τους με το γαλεριανό συγκρότημα), οι παλαιοχριστιανικοί ναοί, είτε τμήματα μνημείων που έχουν διασωθεί σε “χαραμάδες” της σύγχρονης δόμησης, στριμωγμένα μέσα σε μεμονωμένα οικόπεδα.
Ξέραμε λοιπόν περίπου τι θα βρεθεί. Αυτό που δεν μπορούσε κανείς να γνωρίζει εκ των προτέρων είναι η κατάσταση στην οποία θα βρισκόταν ο κεντρικός δρόμος που διέσχιζε τη βυζαντινή Θεσσαλονίκη. Γι’ αυτό τα 1.500 τ.μ. της διασταύρωσης του decumanus maximus με τον cardo, μαζί με τα παρόδια δημόσια κτίσματα και καταστήματα του 4ου-9ου αιώνα, σε εξαιρετική κατάσταση διατήρησης, που συναποτελούν έναν ενιαίο αρχαιολογικό χώρο εντός του Σταθμού Βενιζέλου, είναι ένα μοναδικό και πολύτιμο σύνολο για την πόλη της Θεσσαλονίκης.
Εξίσου σημαντικό είναι το συγκεκριμένο σύνολο και για την ενοποίηση σημαντικών μνημείων της πόλης. Τα 15 παλαιοχριστιανικά-βυζαντινά μνημεία στην πόλη της Θεσσαλονίκης, που έχουν εγγραφεί στον κατάλογο μνημείων της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO, αποτελούν σημειακές, μεμονωμένες κηρύξεις. Ο σημαντικός δρόμος που διέτρεχε τη Θεσσαλονίκη, ενώνοντας πολλά από τα μνημεία αυτά, καθώς και το τμήμα της πόλης που αναπτύσσεται γύρω του και σώζεται στον σταθμό Βενιζέλου, στην πραγματικότητα ενοποιούν και νοηματοδοτούν όλο το σύνολο, αποκαθιστώντας μια εικόνα της πόλης στην οποία ανήκουν τα θρησκευτικά μνημεία και του τρόπου με τον οποίο αυτά “ενώνονται”. Έχουμε ένα μοναδικό δείγμα βυζαντινής πόλης του 4ου-9ου αι. μ.Χ., αφού όμοιο εύρημα δεν έχει σωθεί ούτε στην ίδια την Κωνσταντινούπολη.
Το υπουργείο Πολιτισμού όφειλε να αντιμετωπίσει τον αρχαιολογικό χώρο ως τμήμα της κήρυξης της UNESCO κι όχι ως “ενοχλητικές αρχαιότητες που εμποδίζουν την ανάπτυξη”. Το βροντοφωνάζουν οι βυζαντινολόγοι όλου του κόσμου και, βέβαια, ο ίδιος ο κόσμος της Θεσσαλονίκης.
Με βάση τα παραπάνω, γίνεται σαφές πόσο προκλητική είναι η εμμονή της υπουργού Πολιτισμού Λ. Μενδώνη να επαναλαμβάνει μονότονα ότι η απόφαση για την αποξήλωση όλων των αρχαιοτήτων του μετρό Θεσσαλονίκης είχε παρθεί από το 2004, πριν καν αυτά έρθουν στο φως! Αυτό που αποκαλύπτεται, όμως, από τέτοιες δηλώσεις, είναι οι δεσμεύσεις που η ίδια πήρε τότε, ως μη όφειλε, από τη θέση της γενικής γραμματέως του ΥΠΠΟ και τις οποίες σήμερα θέλει να “τελειώσει” από τη θέση της υπουργού. Το 2012-2013 προσπάθησε να το κάνει αποκρύπτοντας τη σημασία των αρχαιοτήτων. Σήμερα προσπαθεί να το κάνει εκστομίζοντας σειρά από αναλήθειες, ακόμη όταν απευθύνεται στο Συμβούλιο της Επικρατείας, που θα εξετάσει την υπόθεση στις 6 Νοεμβρίου! Ευτυχώς, πλέον, η διατήρηση των αρχαιοτήτων της Βενιζέλου έχει καταστεί δημόσιο θέμα κι έχει αγκαλιάσει πολύ περισσότερους και περισσότερες, που έχουν απλώσει ασπίδα προστασίας πάνω από αυτές. Τα μνημεία δεν έχουν φωνή, έχουμε όμως όλοι εμείς και θα τα προστατεύσουμε.
* Η Δέσποινα Κουτσούμπα είναι πρόεδρος του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων
