[...το Ανθρωπόκαινο, αυτή η ανθρώπινη επικράτηση στις γεωλογικές, βιολογικές, χημικές και ατμοσφαιρικές διεργασίες της γης, είναι μια αναμφισβήτητη πραγματικότητα [Crutzen και Schwagel 2011]
Το παρόν άρθρο δεν είναι άλλο ένα επετειακό κείμενο για το περιβάλλον. Πόσα τέτοια κείμενα πια: για την Παγκόσμια Ημέρα Νερού, Δασοπονίας, Βιοποικιλότητας, την Ημέρα Περιβάλλοντος, της Γης και τόσες άλλες. Ο συμβολισμός των επετείων είναι κατανοητός και, βέβαια, επιθυμητός. Όταν τόσες ημέρες του χρόνου αφιερώνονται στα στοιχεία του φυσικού μας κεφαλαίου, δεν είναι μάλλον ξεκάθαρο ότι τα προβλήματα είναι υπαρκτά και όχι αόριστα;
Η συζήτηση για την «ιδιαιτερότητα» της εποχής που διανύουμε είχε ξεκινήσει ήδη από τα τέλη του 20ού αιώνα. Η έκτη μαζική εξαφάνιση ειδών στον πλανήτη με κύριο αίτιο τον άνθρωπο και οι παρατηρούμενες -δυσμενείς- αλλαγές στο κλίμα δεν άφηναν και πολλά περιθώρια άρνησης (αν και υπήρχαν/ουν πολλοί, μάλιστα, αρνητές).
Το 2000, ο Νομπελίστας Χημείας καθηγ. Paul Crutzen, για πρώτη φορά, προτείνει την καθιέρωση μιας νέας γεωλογικής εποχής, της λεγόμενης «περιόδου του Ανθρωπόκαινου», διατυπώνοντας την άποψη ότι η Γη διανύει μια εποχή που χαρακτηρίζεται από τον καταλυτικά αρνητικό ρόλο του ανθρώπου στον πλανήτη. Η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) στις τακτικές της εκθέσεις, αλλά και η πρόσφατη πρώτη έκθεση για την κατάσταση των οικοσυστημάτων της Μεσογείου, συγκλίνουν στο ίδιο συμπέρασμα για τον (αρνητικό) ρόλο μας στον πλανήτη.
Τα παραπάνω συνηγορούν στη θλιβερή διαπίστωση ότι το εορτολόγιο (όπως οφείλει να είναι) των παραπάνω επετείων, συμπεριλαμβανόμενης της σημερινής Παγκόσμιας Ημέρας για το Περιβάλλον, τείνει να γίνει κατάλογος "μνημόσυνων" για την εξάντληση των υδατικών πόρων, τη ρύπανση των θαλασσών, την καταστροφή των δασών, την απώλεια της βιοποικιλότητας κ.λπ. Πρόκειται για τα αποτελέσματα των καθημερινών μας δράσεων, των λανθασμένων προσεγγίσεων και προτεραιοτήτων των πολιτειακών ταγών και του στρουθοκαμηλισμού όλων μας μπροστά στο αυταπόδεικτο.
Υπάρχουν λύσεις
Δεν υπάρχουν λύσεις; Προφανώς ναι - και στη σχετική επιστημονική βιβλιογραφία αναφέρονται συχνά τρία πιθανά σενάρια ή προσεγγίσεις αν προτιμάτε:
* Ο δρόμος της βιώσιμης ανάπτυξης: η ικανοποίηση των αναγκών μας με γνώμονα αυτές των συστημάτων του πλανήτη.
* Η γεωμηχανική παρέμβαση στους βιογεωχημικούς κύκλους του άνθρακα, του νερού, του οξυγόνου και του αζώτου.
* Η κιβωτός του Νώε: η συντεταγμένη αποχώρηση από τον πλανήτη Γη για άλλους πλανήτες.
Η σωτηρία του πλανήτη
Αντί σχολιασμού των προτεινόμενων λύσεων, θα αναφερθώ στο πρόσφατο βιβλίο του Αμερικανού καθηγητή Βιολογίας Edward Ο. Wilson με τίτλο "Μισή Γη" (Half Earth). Ο συγγραφέας περιγράφει με τα πιο όμορφα χρώματα τον ρόλο της βιοποικιλότητας στην καθημερινότητά μας, αλλά και με τον πλέον ζοφερό τρόπο τις συνέπειες της συνεχόμενης απώλειάς της για να εξηγήσει για ποιους λόγους θα πρέπει να προστατευτεί ο μισός πλανήτης. Από τι; Μα από εμάς, τους κατοίκους του. Και από ποιους; Και πάλι από εμάς! Και εδώ είναι το οξύμωρο. Η σωτηρία του πλανήτη εξαρτάται από τη μεγαλύτερη απειλή του, τον παγκόσμιο πληθυσμό των 8 δισεκατομμυρίων.
Και αν θεωρείτε ότι η αναγκαία προστασία του μισού πλανήτη είναι άλλη μια οικολογική υπερβολή, σας προτρέπω να συνεχίσετε να διαβάζετε. Το «οικολογικό αποτύπωμα» είναι ένας δείκτης, ο οποίος συνυπολογίζει τη βιοϊκανότητα του συστήματος Γη σε σχέση με τη ζήτηση και τη χρήση φυσικών πόρων. Ή, πιο απλουστευμένα, αποτυπώνει τις ανθρώπινες απαιτήσεις σε φυσικούς πόρους, ώστε να διατηρηθεί ο συγκεκριμένος τρόπος ζωής μας. Το οικολογικό αποτύπωμα είναι δηλαδή για τους επιστήμονες οικολογίας και περιβάλλοντος ό,τι είναι και το ΑΕΠ για τους οικονομολόγους. To παγκόσμιο οικολογικό αποτύπωμα αυτή την στιγμή που γράφω είναι 1,7 Γαίες. Δηλαδή, για να συνεχίσουμε με τις καθημερινές μας συνήθειες και το υπάρχον μοντέλο ανάπτυξης, χρειαζόμαστε σχεδόν 2 Γαίες ετησίως. Προφανώς και υπάρχουν μεγάλες διαφοροποιήσεις ανά χώρα, όμως τα συστήματα του πλανήτη (η βιόσφαιρα, η γεώσφαιρα) δεν γνωρίζουν εθνικά σύνορα. Για να πάρετε μια ιδέα, δοκιμάστε να υπολογίσετε το δικό σας ατομικό αποτύπωμα (υπάρχουν αρκετές αξιόπιστες ιστοσελίδες στο Διαδίκτυο).
Προσπαθώ πάντα να μπαίνω με φειδώ σε «ξένα χωράφια» (επιστημονικά πεδία) αναγνωρίζοντας την άγνοιά μου και συνήθως περιορίζομαι σε αφελείς ερωτήσεις οκτάχρονου, όπως: Μα αφού η Γη και οι πόροι της είναι πεπερασμένοι, πώς έχουμε την απαίτηση για συνεχή οικονομική ανάπτυξη; Χρησιμοποιώντας οικονομικούς όρους, βρισκόμαστε εδώ και καιρό σε (οικολογικό) έλλειμμα. Το πρόβλημα είναι ότι δεν μπορούμε να δανειστούμε από κάπου αλλού! Ο εποικισμός και η εκμετάλλευση του Άρη θ’ αργήσει λίγο ακόμα και τουλάχιστον η δική μου γενιά δεν θα τον προλάβει.
Σε αντίθεση με τις άλλες απειλές φυσικής προέλευσης (σεισμοί, ηφαιστειογενείς εκρήξεις, κατολισθήσεις), η ειδοποιός διαφορά της απειλής άνθρωπος είναι ότι είναι μια «σκεπτόμενη» απειλή. Εντέλει είναι απλώς ζήτημα, πέρα των ευχολογίων, να σκεφτούν όλοι και να πάρουν αποφάσεις προς τη σωστή κατεύθυνση. Αν όχι, τότε το επίθετο sapiens για τον άνθρωπο ίσως τελικά να πρέπει να αναθεωρηθεί.
Όπως γράφει ο Ε.Ο. Wilson, οι επιστήμονες του μέλλοντος θα γράψουν για τον Ανθρωπόκαινο ότι «...συνδύασε την τεχνολογική πρόοδο με τις χειρότερες πτυχές της ανθρώπινης φύσης. Τι φοβερή στιγμή για τους ανθρώπους και για την υπόλοιπη ζωή στον πλανήτη!».
* Ο Γιάννης Βογιατζάκης είναι καθηγητής στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Διαχείριση και Προστασία Περιβάλλοντος», διευθυντής του Εργαστηρίου Διαχείρισης Χερσαίων Οικοσυστημάτων στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, επισκέπτης καθηγητής στο Università di Milano - Bicocca.
