Στις 10 Νοεμβρίου του 2018, με αφορμή τα 100 χρόνια από τον τερματισμό του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Εμμανουέλ Μακρόν προσκαλεί στο Παρίσι 85 ηγέτες. Στο μουσείο Ορσέ ξεναγούνται στην Μπλε και στη Ροζ περίοδο του Πικάσο και παρακάθονται σε δείπνο για να τιμήσουν το μεγαλύτερο ανθρώπινο επίτευγμα, την ειρήνη. Τέσσερα χρόνια αργότερα, ένας από τους συνδαιτυμόνες εκείνης της βραδιάς, ο Βλάντιμιρ Πούτιν, έχει ξαναφέρει στην Ευρώπη τον πόλεμο και μια μαύρη περίοδο στην σύγχρονη ιστορία.
Με μια λιτή ανάρτηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, συνοδευόμενη από μια φωτογραφία, λεπτομέρεια του έργου του Βαν Γκογκ «Μεσημεριανή ξεκούραση», που παρέπεμπε ξεκάθαρα στα χρώματα της ουκρανικής σημαίας, το ίδιο μουσείο, το μουσείο Ορσέ, έστελνε στις αρχές Μαρτίου μήνυμα στήριξης στον ουκρανικό λαό. Ορθώνοντας ανάστημα απέναντι στη φρίκη του πολέμου, είχε ήδη μετάσχει σε δράση του πολιτιστικού φόρουμ του Εθνικού Ινστιτούτου Ιστορίας της Τέχνης, τιμώντας την Μαρί Μπασκιρτσέφ, την Ουκρανή φεμινίστρια ζωγράφο που έφυγε πρόωρα από τη ζωή, στα 24 της χρόνια, το 1884.
Την περίοδο εκείνη στη Δύση λαμβάνει ήδη χώρα ένα ιδιότυπο καλλιτεχνικό μποϊκοτάζ. Ρώσοι καλλιτέχνες, μουσικοί και κινηματογραφιστές αποκλείονται από μεγάλα ευρωπαϊκά φεστιβάλ και διαγωνισμούς. Οι τέχνες εργαλειοποιούνται και τα μουσεία δεν αργούν να ακολουθήσουν τον ίδιο δρόμο. Μετά από 30 χρόνια συνεχούς συνεργασίας, το μουσείο Ερμιτάζ στο Άμστερνταμ διακόπτει τους δεσμούς του με το Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης, ενώ η National Gallery του Λονδίνου μετονομάζει τον πίνακα «Ρωσίδες χορεύτριες» του Ντεγκά σε «Ουκρανές χορεύτριες». Προτρέπει μάλιστα κάθε χώρο τέχνης να επανεξετάσει τις «τεμπέλικες» ερμηνείες της ουκρανικής τέχνης και κληρονομιάς, σημειώνοντας πως για πολλές δεκαετίες ο όρος ρωσική τέχνη χρησιμοποιούνταν ως εύκολη «ομπρέλα».
Την ίδια εποχή, το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (ICOM) κρούει τον κώδωνα του κινδύνου. Καταδικάζει σθεναρά την παραβίαση της εδαφικής ακεραιότητας και κυριαρχίας της Ουκρανίας. Εκφράζει την ανησυχία του για τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν οι επαγγελματίες των μουσείων. Προειδοποιεί για πιθανές ολέθριες συνέπειες στην πολιτιστική κληρονομιά και υπενθυμίζει τη Σύμβαση της Χάγης του 1954 για την Προστασία της Πολιτιστικής Περιουσίας.
Η απάντηση της Ρωσίας δεν αργεί. Η Μόσχα καλεί διά του υπουργείου Πολιτισμού της την Gallerie d'Italia του Μιλάνο να επιστρέψει 23 έργα τέχνης που της είχαν δανείσει ρωσικά μουσεία, ενώ ο Μιχαήλ Πιοτρόβσκι, διευθυντής του Ερμιτάζ, στέλνει επιστολή στο Palazzo Reale ζητώντας να επιστραφούν δυο έργα του Αναγεννησιακού καλλιτέχνη Τιτσιάνο. Οι Ρώσοι ολιγάρχες βλέπουν με τη σειρά τους την πόρτα της εξόδου από τα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης και της Αμερικής, με τον επί είκοσι χρόνια δωρητή του Μουσείου Γκούγκενχαϊμ της Νέας Υόρκης, Βλαντίμιρ Ποτάνιν, να παραιτείται από το Διοικητικό Συμβούλιο του ιδρύματος, ακολουθώντας τον δισεκατομμυριούχο συμπατριώτη του Πέτρ Άβεν, που είχε ήδη χάσει τη θέση του επιτρόπου στην Royal Academy του Λονδίνου.
Τα μουσεία γίνονται "όπλο" στα χέρια των κρατών και των διαχειριστών τους. Μέσο πίεσης, παραγωγής πολιτικής, φορείς μηνυμάτων αλλά και διαμόρφωσης της κοινής γνώμης. Άλλοτε ακολουθούν τη γραμμή της Δύσης, άλλοτε τις επιταγές του Ρώσου εισβολέα. Πάντοτε όμως το "αφήγημα" της γης που τα φιλοξενεί. Αν η εξέλιξη αυτή μοιάζει σε πολλούς αυτονόητη, μετά από τη ρωσική επιλογή να εισβάλει σε μια ανεξάρτητη χώρα, η πρόσφατη Ιστορία έρχεται να μας διαψεύσει. Το 2014, μετά από τα γεγονότα της Κριμαίας και εν μέσω μιας έντονης διπλωματικής κρίσης, καθώς βρίσκονται σε ισχύ κυρώσεις της Ε.Ε. κατά της Ρωσίας, το Βρετανικό Μουσείο δανείζει στο Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης το κλεμμένο από το δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα ακέφαλο άγαλμα του ποταμού Ιλισού, για να εκτεθεί στο ρωσικό ίδρυμα με αφορμή τα 250 χρόνια λειτουργίας του. Σε αυτή τη χρονική συγκυρία, ένα εμβληματικό μουσείο μιας ευρωπαϊκής χώρας -καθώς βρισκόμαστε πριν από το Brexit- συμβάλλει με τον τρόπο του να μείνουν ανοιχτοί οι δίαυλοι επικοινωνίας, με ένα καταφανώς «διπλωματικό δάνειο».
Το 2022 δεν είναι 2014. Η πολιτιστική διπλωματία μοιάζει ανενεργή, τη στιγμή που η «πίτα» ξαναμοιράζεται και οι «μεγάλοι» του πλανήτη, όπως η Αμερική και η Κίνα, μοιάζουν να απολαμβάνουν τα γεωπολιτικά παίγνια. Η ενεργειακή κρίση κόβει προσωρινά το φως του πολιτισμού. Το σκοτάδι του πολέμου κυριαρχεί. Οι διοικήσεις των μουσείων έχουν μια ευκαιρία να σηκώσουν οι ίδιες τον διακόπτη της πολιτιστικής εξωτερικής πολιτικής.
*Ο Κώστας Λασκαράτος είναι δημοσιογράφος - διδάκτορας Παντείου Πανεπιστημίου
Μια σύγχρονη ματιά στην ελληνική πολιτιστική διπλωματία
Το πρώτο βιβλίο του δημοσιογράφου και παρουσιαστή της ΕΡΤ1 Κώστα Λασκαράτου αποτελεί μια σύγχρονη ματιά στην ελληνική πολιτιστική διπλωματία. Η σχέση πολιτισμού και εξωτερικής πολιτικής αποκαλύπτεται μέσα από έξι παραδείγματα ελληνικών μουσείων.
«Ο Κώστας Λασκαράτος μάς αφήνει με ένα βασανιστικό ερώτημα. Θα συνεχίσει το ελληνικό παρελθόν -ο 'ελληνικός πολιτισμός' τον οποίο διεκδικεί και η Δύση- να εξελίσσεται σε έναν φίλο που μας βαραίνει και δεν ξέρει πώς να πεθάνει;» γράφει προλογίζοντας το βιβλίο, η πρύτανης του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης Katherine Fleming.
Ο Μίκης Θεοδωράκης, πριν φύγει από τη ζωή, είχε καταθέσει την άποψή του στον συγγραφέα και για πρώτη φορά αυτή δημοσιεύεται στις σελίδες του βιβλίου. Η έρευνα διανθίζεται από μια σειρά συνεντεύξεων και άρθρων προσωπικοτήτων οι οποίες, εκ της θέσεώς τους, διαδραμάτισαν ρόλο στο πεδίο της πολιτιστικής εξωτερικής πολιτικής, όπως ο τέως ΠτΔ Προκόπιος Παυλόπουλος και οι πρώην πρωθυπουργοί Γιώργος Παπανδρέου, Αντώνης Σαμαράς και Αλέξης Τσίπρας.
«Πολιτισμός και εξωστρέφεια: Ο ρόλος των μουσείων και άλλων πολιτισμικών φορέων στην πολιτιστική διπλωματία και τη διεθνή αλληλοκατανόηση». Εκδόσεις: Ι. Σιδέρης. Επιμύθιο: Άγγελος Χανιώτης, καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας, Πρίνστον
