If he may know which way to go;
For she guides him smooth or grim.
See, brother, see! how graciously
She looketh down on him.'
Samuel Taylor Coleridge, The Rime of the Ancient Mariner (1834)
Στο κλείσιμο του 17ου αιώνα η Επιστημονική Επανάσταση είχε ολοκληρωθεί. Οι νέες πειραματικές μέθοδοι και η μαθηματικοποίηση της φύσης άλλαξαν τον τρόπο που προσεγγίζαμε και ερμηνεύαμε τα φυσικά φαινόμενα. Ο κόσμος γινόταν, πλέον, αντιληπτός ως μια τεράστια μηχανή που υπάκουε σε μηχανικούς νόμους. Οι κινήσεις των ουρανίων σωμάτων περιγράφονταν με τρομακτική ακρίβεια μέσα από μαθηματικούς νόμους. Μια πανίσχυρη δύναμη, αυτής της παγκόσμιας έλξης, ήταν το αίτιο της κίνησης τόσο των επίγειων όσο και των ουράνιων σωμάτων. Ο κόσμος είχε αλλάξει οριστικά. Όλα ήταν διαφορετικά. Τίποτα δεν έμοιαζε αναπάντητο, τίποτα δεν έμοιαζε αδύνατο να λυθεί. Εκτός από ένα μόνο πρόβλημα. Και αυτό το πρόβλημα είχε να κάνει με τον χρόνο και τη θάλασσα.
Για αιώνες, ναυτικοί και πλοία χάνονταν στους απέραντους ωκεανούς. Πλοία φαντάσματα που ποτέ δεν επέστρεφαν στον τόπο τους ούτε έφθαναν στον προορισμό τους αλλά αναπαύονταν στον βυθό της θάλασσας. Το πιο δυσεπίλυτο πρόβλημα στην ιστορία της ναυσιπλοΐας ήταν ο υπολογισμός του γεωγραφικού μήκους. Η αδυναμία εύρεσης μιας μεθόδου που θα επέτρεπε τη μέτρηση του γεωγραφικού μήκους είχε ανυπολόγιστες ζημιές στην οικονομία και σε ανθρώπινες ζωές. Στις αρχές του 18ου αιώνα ειδικά, όταν η αποικιοκρατία κορυφώνεται και οι μεγάλες δυνάμεις της Ευρώπης μάχονται-κυριολεκτικά-για τα εδάφη τους σε όλο το μήκος και πλάτος του πλανήτη, η λύση αυτού του προβλήματος είχε ανυπολόγιστη αξία. Και η λύση ήρθε από έναν άνθρωπο, τον Τζων Χάρρισον.
Με αυτόν τον γρίφο ασχολείται το βιβλίο Ρολόγια εν πλω της Ντέιβα Σόμπελ, το οποίο κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης σε μετάφραση του Παναγιώτη Δρεπανιώτη και επιστημονική επιμέλεια του Βασίλη Χαρμανδάρη. Πρόκειται για μια απολαυστική αφήγηση της ιστορίας αυτού του δύσκολου γρίφου και της επίλυσής του από έναν εντελώς απρόσμενο «ήρωα».
Πάνω από τέσσερις αιώνες αναζητούσαν οι Ευρωπαίοι την απάντηση στον υπολογισμό του γεωγραφικού μήκους. Κατά τον 17ο αιώνα, οι κυβερνήσεις της Ισπανίας, Γαλλίας, Ολλανδίας και Ιταλίας προσέφεραν μεγάλα χρηματικά ποσά σε όποιον έβρισκε τη λύση. Το βρετανικό Κοινοβούλιο με τον περίφημο νόμο του γεωγραφικού μήκους, τον οποίο θέσπισε το 1714, έδινε τη μεγαλύτερη αμοιβή από οποιοδήποτε άλλο κράτος. Το ποσό ήταν ασύλληπτο για την εποχή και προϋπόθεση ήταν να βρεθεί ένας εύχρηστος και χρήσιμος τρόπος προσδιορισμός του γεωγραφικού μήκους.
Οι περισσότεροι θεωρούσαν ότι την απάντηση θα την έδιναν οι αστρονόμοι. Σε όλη τη διάρκεια του 17ου αιώνα, αστρονόμοι όπως ο Γαλιλαίος, ο Κρίστιαν Χόυχενς, ο Ζαν Ντομινίκ Κασσίνι, ο Νεύτων και πολλοί άλλοι, πίστευαν ότι η απάντηση θα ερχόταν από τον ουρανό. Στράφηκαν προς τη Σελήνη και τους απλανείς αστέρες και μέσα από σύνθετους υπολογισμούς επιχειρούσαν να βρουν μια αξιόπιστη μέθοδο μέτρησης. Σε Παρίσι, Λονδίνο και Βερολίνο ιδρύθηκαν βασιλικά αστεροσκοπεία με σαφή στόχο να προσδιορίσουν το γεωγραφικό μήκος με τη βοήθεια των ουρανών. Η απογοήτευση διαρκώς και μεγάλωνε. Ακόμη και ο Νεύτων παραδέχτηκε κάποια στιγμή ότι ίσως είναι ένα ακατόρθωτο πρόβλημα. Ωστόσο, η νευτώνεια φυσική έδινε μια λύση που βασιζόταν στην περιγραφή της βαρύτητας. Η λύση αυτή, όμως, ήρθε δεύτερη. Το πρόβλημα δεν ήταν η ορθότητά της αλλά ότι ήταν εξαιρετικά πολύπλοκη και χρονοβόρα. Και όταν ένας ναυτικός θέλει να βρει τον δρόμο του, δεν μπορεί να είναι τόσο ικανός όσο ένας Νεύτων ούτε να έχει όλο τον χρόνο στη διάθεσή του για να κάνει υπολογισμούς. Στην περίπτωση του γεωγραφικού μήκους, ο μεγαλύτερος εχθρός ήταν ο χρόνος. Τελικά, όμως, έμελλε να είναι και το κλειδί της λύσης.
Η μέτρηση των μεσημβρινών του γεωγραφικού μήκους εξαρτάται από τον χρόνο. Αν θέλει ένας ναυτικός να μάθει σε ποιον μεσημβρινό βρίσκεται, πρέπει να γνωρίζει τι ώρα είναι στο πλοίο και τι ώρα είναι στο λιμάνι από το οποίο αναχώρησε ή οποιοδήποτε άλλο σημείο με γνωστό γεωγραφικό μήκος την ίδια ακριβώς στιγμή. Οι ενδείξεις τα δύο ρολόγια επιτρέπουν στον ναυτικό να μετατρέψει τη διαφορά της ώρας σε γεωγραφική απόσταση. Αυτό που σήμερα τόσο εύκολα κάνουμε με δύο φθηνά ρολόγια, τότε ήταν ανέφικτο στα ρολόγια με εκκρεμές. Σε ένα πλοίο που ταρακουνιόταν λόγω κυμάτων, τα ρολόγια αυτά πήγαιναν άλλοτε πιο αργά, άλλοτε πιο αργά και άλλοτε σταματούσαν. Επίσης, οι μεταβολές της θερμοκρασίας ή της υγρασίας από περιοχή σε περιοχή προκαλούσαν διαστολή ή συστολή στα μέρη των ρολογιών ή άλλαζαν τη ρευστότητα του λιπαντικού που έβαζαν ανάμεσα στα μεταλλικά μέρη. Όλα αυτά είχαν ολέθρια αποτελέσματα στα ταξίδια.
Ο Τζων Χάρρισον δεν ήταν αστρονόμος και δεν είχε και το αντίστοιχο κύρος. Επίσης, δεν ανήκε στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα ούτε είχε κάποιον τίτλο ευγενούς. Ερχόταν από μια ταπεινή οικογένεια και δεν είχε πάει σχολείο. Ήταν ένας ωρολογοποιός. Την τέχνη της ωρολογοποιίας δεν την έμαθε μέσω μαθητείας δίπλα σε κάποιον γνωστό ωρολογοποιό αλλά μόνος του. Αυτό που γνώριζε ότι έπρεπε να κάνει ήταν να φτιάξει ένα ρολόι που θα ήταν απαλλαγμένο από τριβές, δεν θα χρειαζόταν λίπανση και καθάρισμα και θα αποτελούταν από υλικά που δεν θα σκούριαζαν. Επίσης, το ρολόι αυτό θα έπρεπε να έχει τα κινητά του μέρη σε τέλεια ισορροπία ανεξάρτητα από την κλίση και τις αναταράξεις του περιβάλλοντός του. Δεν ασχολήθηκε με το εκκρεμές αλλά συνδύασε διαφορετικά μέταλλα με τόσο ευρηματικό τρόπο ώστε, όταν ένα μέρος του ρολογιού διαστελλόταν ή συστελλόταν ανάλογα με την αλλαγή της θερμοκρασίας, ένα άλλο μέρος εξισορροπούσε αυτή τη μεταβολή. Με αυτόν τον τρόπο, ο ρυθμός του ρολογιού έμενε σταθερός.
Ο Χάρρισον τα κατάφερε και το βιβλίο της Σόμπελ παρουσιάζει όλη τη διαδρομή έως το τέλος. Ο Χάρρισον δέχτηκε δυσπιστία και πολεμική από μέλη της επιστημονικής ελίτ. Ακόμη και τα μέλη της επιτροπής, που θα αξιολογούσαν ποιος έπρεπε να πάρει την αμοιβή που είχε ορίσει ο νόμος του 1714, τροποποιούσαν διαρκώς τους κανόνες ώστε να ευνοούνται οι αστρονόμοι και όχι ένας ταπεινός ωρολογοποιός. Η διαμάχη αυτή ήταν μια διαμάχη κύρους και κοινωνικοεπαγγελματικών ταυτοτήτων. Όπως ο μαθηματικός και αστρονόμος Γαλιλαίος συγκρούστηκε με τους αριστοτελικούς φιλοσόφους, έτσι τώρα τη θέση του Γαλιλαίου είχε ένας τεχνίτης και τη θέση των αριστοτελικών φιλοσόφων οι αστρονόμοι. Περίεργες οι ειρωνείες της ιστορίας. Τελικά, μετά από σαράντα χρόνια, σε ηλικία ογδόντα ετών και τρία χρόνια πριν πεθάνει, το 1773 ο Χάρρισον εισέπραξε το βραβείο που άξιζε. Η ευχρηστία και ακρίβεια των ρολογιών του θριάμβευσαν. Ο… χρόνος τελικά τον δικαίωσε.
Πηγές: Ντέιβα Σόμπελ (2023), Ρολόγια εν πλω, Η αληθινή ιστορία ενός ιδιοφυούς ανθρώπου που έλυσε το μεγαλύτερο επιστημονικό πρόβλημα του καιρού του, μτφρ: Παναγιώτης Δρεπανιώτης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
