ΜΠΙΟΥΝΓΚ-ΤΣΟΥΛ ΧΑΝ, Ψυχοπολιτική. Ο νεοφιλελευθερισμός και οι νέες τεχνολογίες της εξουσίας, μετάφραση Βασίλης Τσαλής, εκδόσεις opera, σελ. 129
Ο σύγχρονος καπιταλισμός εκμεταλλεύεται την ψευδαίσθηση της ελευθερίας. Νομίζουμε ότι δεν είμαστε υποταγμένα υποκείμενα, αλλά έργα εν προόδω, τα οποία επανασχεδιάζουν και επανεφευρίσκουν, διαρκώς, τον εαυτό τους. Όμως, ενώ πιστεύουμε πως έχουμε απελευθερωθεί από εξωτερικούς και αλλότριους καταναγκασμούς, υποτασσόμαστε, τώρα, σε αυτοπεριορισμούς και αυτοκαταναγκασμούς για επιδόσεις και βελτιστοποίηση, οι οποίοι δεν είναι τίποτα άλλο από την εσωτερίκευση του νεοφιλελεύθερου δόγματος. Τα προηγούμενα, σύμφωνα με τον Μπιουνγκ-Τσουλ Χαν, συντελούνται –και στο εξής θα συντελούνται όλο και πιο κοντά σε έναν απόλυτο βαθμό– μέσω της ψηφιακής ψυχοπολιτικής. Τα Big Data (μεγαδεδομένα) αποτελούν ένα εργαλείο το οποίο επιτρέπει, πλέον, όχι μόνο τον βιοπολιτικό έλεγχο του σώματος αλλά και τον επηρεασμό της βούλησης και των συναισθημάτων.
Η νέα ιδεολογία του νταταϊσμού προβάλλεται ως ένας δεύτερος Διαφωτισμός. Η πίστη στη μετρησιμότητα και την ποσοτικοποίηση της ζωής ενισχύεται, συνεχώς. Τα Big Data υποβάλλουν την εντύπωση της απόλυτης γνώσης. Εντούτοις, πρόκειται για μια γνώση η οποία, επειδή απορρέει από άθροιση και συσχετίσεις χωρίς τον παράγοντα της κατανόησης, στερείται της αφηγηματικότητας. Η θεωρία είναι μια αφηγηματική μορφή γνώσης. Επιπλέον, ένας συλλογισμός προκύπτει, όταν η αρχή και το τέλος μιας διαδικασίας διαμορφώνουν μια λογική σχέση, μια ενότητα που δημιουργεί νόημα. Επομένως, ο συλλογισμός αντιπροσωπεύει, επίσης, μια αφήγηση. Συνάγεται ότι από τον τύπο της γνώσης, ο οποίος βασίζεται στα μεγαδεδομένα, απουσιάζουν η θεωρία, ο συλλογισμός και, συνακόλουθα, η ενότητα και η συνοχή που νοηματοδοτούν την πραγματικότητα. Και το προηγούμενο δεν αποτελεί τη χειρότερη συνέπεια που επιφέρει ή θα επιφέρει η ψυχοπολιτική: Ο Μπιουνγκ-Τσουλ Χαν αναφέρεται σε μια ενδεχόμενη καθήλωση στο παρόν: «Από τη διαφάνεια (του διαδικτύου) εκπηγάζει ένας καταναγκασμός συμμόρφωσης, ο οποίος εξαλείφει το άλλο, το ξένο, το αποκλίνον. Τα Big Data καθιστούν ορατά, κατά κύριο λόγο, τα συλλογικά πρότυπα συμπεριφοράς. Ο ίδιος ο νταταϊσμός ενισχύει την ανάπτυξη μέσα στην ομοιομορφία. Η εξόρυξη δεδομένων δεν διαφέρει, ουσιωδώς, από τη στατιστική […] Αυτό το οποίο λαμβάνεται υπ’ όψιν είναι ο στατιστικός μέσος όρος. Έτσι, λοιπόν, τα Big Data δεν εισχωρούν στο μοναδικό […] είναι τυφλά στο συμβάν. Δεν είναι το στατιστικώς πιθανό, αλλά το απίθανο, το ατομικό, το συμβάν αυτό που καθορίζει την Ιστορία, το ανθρώπινο μέλλον. Κατά τούτο, λοιπόν, τα Big Data είναι, επίσης, τυφλά στο μέλλον» (σελ. 116).
Το βιβλίο διακρίνεται για μια γραφή η οποία δομείται με διαδοχικούς συλλογισμούς. Χάρη σε αυτόν τον τρόπο δόμησης το ύφος γίνεται ελκυστικά αποφθεγματικό. Όμως, καμιά φορά, καταντά εντυπωσιοθηρικό, αφού επιδιώκει τα λεκτικά πυροτεχνήματα. Καμιά φορά, επίσης, η αποφθεγματικότητα καταλήγει στον αφορισμό, ιδιαίτερα σε σημεία όπου, με βιασύνη, παραμερίζονται τα θεωρητικά συστήματα του Φουκώ και του Αγκάμπεν. Η μετάφραση δεν προδίδει, στις περισσότερες περιπτώσεις, το πρωτότυπο. Ασυνέπειες παρουσιάζονται στις βιβλιογραφικές υποσημειώσεις.
Βέβαια, το σημαντικότερο έγκειται στο τι καινούργιο κομίζει η Ψυχοπολιτική. Θα μπορούσε κάποιος να εγείρει την ένσταση ότι τα περισσότερα στοιχεία του βιβλίου τα σχετικά με τις συνέπειες της ψηφιακής τεχνολογίας είναι, ήδη, γνωστά. Ότι, επιπλέον, έχουν προσεγγισθεί, με μια πολύ πιο αναλυτική και εξειδικευμένη μέθοδο, από συγγραφείς όπως η Σοσάνα Ζούμποφ στην Εποχή του κατασκοπευτικού καπιταλισμού. Προβληματική αποδεικνύεται και η προτεινόμενη στάση εναντίωσης στη ψυχοπολιτική: Βασισμένος στον Ντελέζ, ο Μπιουνγκ-Τσουλ Χαν δίνει ένα ιδιαίτερο περιεχόμενο στην ιδιωτεία, το οποίο σχετίζεται με την αποσύνδεση από το διαδίκτυο, με τη μοναξιά, τη σιωπή και, εν τέλει, με μια αντίληψη για το κενό προερχόμενη από τον Ζεν-Βουδισμό. Την προηγούμενη, όμως, στάση μπορούν να την υιοθετήσουν μόνο διανοούμενοι ή ασκητές.
Ωστόσο, το βιβλίο πρέπει να αποτιμηθεί θετικά. Να επισημανθεί ότι η έκδοση του γερμανικού πρωτότυπου χρονολογείται το 2014. Από τότε μέχρι το 2023, το έτος της ελληνικής έκδοσης, οι ιδέες της Ψυχοπολιτικής ή παρόμοιες ιδέες κυκλοφόρησαν ευρύτατα, ώστε έχουν αποτελέσει κοινό κτήμα. Μια ειδικότερη συμβολή του βιβλίου αντιπροσωπεύει η –έστω σε μια υποσημείωση– αναφορά στη συνάφεια, την οποία εντόπιζε ο Φουκώ, ανάμεσα στις τεχνολογίες που διαμορφώνουν την Ηθική του Εαυτού και την τεχνολογία της εξουσίας, συνάφεια η οποία θέτει υπό αμφισβήτηση τις ερμηνείες του φουκωικού έργου που θέλουν τις πρώτες να συγκρούονται με τη δεύτερη (σελ. 46). Το πιο σημαντικό, ασφαλώς, είναι ότι, εδώ, συγκροτείται ένα σύστημα από θεωρητικούς όρους και παρέχεται, συνολικά, ένα μοντέλο για την εποπτεία της πραγματικότητας και, συνακόλουθα, για την αφήγηση σχετικά με την πλέον σύγχρονη νεοφιλελεύθερη στρατηγική.
*Ο Παναγιώτης Βούζης είναι ποιητής και δρ κλασικής φιλολογίας
