ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΤΡΑΧΑΝΑΣ, Ο Κύκλος - Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 420
Αυτό που μπορεί πραγματικά να ειπωθεί, μπορεί να ειπωθεί με μεγάλη σαφήνεια.
Λούντβιχ Βιτγκενστάιν
Επέλεξα έναν τίτλο σίγουρα ενοχλητικό για τον Στέφανο Τραχανά. Ο λόγος είναι ότι πρόκειται για ένα δίδυμο, το οποίο μοιάζει με άλλα δίδυμα, που τον εκνευρίζουν ιδιαίτερα.
Κβαντομηχανική και ψυχή. Κβαντομηχανική και Θεός. Κβαντομηχανική και σύγχρονος χορός. Κβαντομηχανική και ρέικι. Κβαντομηχανική και τηλεπάθεια. Κβαντομηχανική και σεξ. Κβαντομηχανική και σεξ-απίλ… Θα μπορούσα να συνεχίσω επ’ αόριστον. Η κβαντομηχανική φαίνεται να συνδυάζεται με τα πάντα. Πάει με όλα, που λέει μια γνωστή διατύπωση.
Αυτή η τρέλα είναι γέννημα των τελευταίων δεκαετιών, στο μέτρο που τα θεοσοφικά, ως επί το πλείστον ναζιστικά, ρεύματα που ήταν ισχυρά στο μεσοπόλεμο, την εποχή, δηλαδή, της δημιουργίας της κβαντικής θεωρίας, ήταν εχθρικά απέναντί της. Επρόκειτο, βλέπετε, για «εβραϊκή φυσική».
Αντίθετα, οι πρόσφατοι απόγονοι εκείνων των σκοτεινών ρευμάτων σκέψης, η New Age κοσμοαντίληψη, όπως η Σαϊεντολογία, π.χ., θεωρούν πως η κβαντική είναι εξαιρετικό όχημα «εσωτεριστικών ενατενίσεων του Είναι». Η τυχαιότητα, που (δεν) υποστηρίζει η θεωρία και αποδεικνύει το πείραμα, όπως και η σύμπλεξη, που (δεν) επιτρέπει την ακαριαία επικοινωνία σε οσοδήποτε τεράστιες αποστάσεις, δίνουν τη δυνατότητα να προσεγγίσουμε μια μυστική εμπειρία της ύπαρξής, που επιτρέπει την θέαση της αλήθειας του κόσμου καθεαυτής -αδιαμεσολάβητα, όπως πληθωριστικά λέγεται τελευταία. Ο κόσμος αποδεικνύεται πως έχει πρωταρχικά «πνευματική υπόσταση».
Είναι πολύ πιθανό, πως είναι σημαντικά περισσότεροι οι άνθρωποι, που γνωρίζουν τέτοια πράγματα, σε σχέση με όσους γνωρίζουν φυσική. Κι αυτό είναι κάτι που ανησυχεί πολύ τον Τραχανά. Είναι πεπεισμένος πως η επικράτηση τέτοιων αντιλήψεων, μεταξύ άλλων, αποτελεί απειλή για τη δημοκρατία. Την όποια, έστω, δημοκρατία μας έχει απομείνει. Γιατί η δημοκρατία δεν απειλείται μόνο από τις μυστικιστικές ασυναρτησίες. Η διαρκώς αυξανόμενη ισχύς του κεφαλαίου είναι μεγαλύτερη απειλή. Ο καπιταλισμός συνιστά κακό σύντροφο για τη δημοκρατία. Ο γάμος τους υπήρξε εξαρχής προβληματικός, έως τερατώδης κάποιες φορές. Το σύνολο των δημοκρατικών κατακτήσεων προήλθε από τους αγώνες ενάντια στα συμφέροντα των κεφαλαιοκρατών, για τους οποίους, όπως καλά ήξεραν και έλεγαν ο Χάγεκ και ο Φρίντμαν, το καλύτερο μοντέλο είναι η Χιλή του Πινοσέτ. Απεριόριστη ελευθερία των αγορών, εξόντωση της δημοκρατίας. Τα New Age σχήματα είναι συμβατά με αυτό το πρότυπο, στο μέτρο που είναι ακραία ατομικιστικά και απολύτως ευεπίφορα στην κυριαρχία των «εκλεκτών».
Ο Βιτγκενστάιν στην αρχή του κείμενού μου ισχυρίζεται ότι «αυτό που μπορεί να ειπωθεί, μπορεί να ειπωθεί με σαφήνεια». Πράγμα που είναι το ίδιο με την καταληκτική φράση του Tractatus: Για όσα δεν μπορεί να μιλάει κανείς, για αυτά πρέπει να σωπαίνει. Ο Βιτγκενστάιν είναι ισχυρά συνδεδεμένος, όπως είναι γνωστό, με τον περίφημο Κύκλο της Βιέννης, την εξαιρετική εκείνη ομάδα ανθρώπων, που, μέσα στον αρχόμενο ζόφο του ευρωπαϊκού μεσοπολέμου, έδωσε μια γενναία μάχη ενάντια στον επελαύνοντα ανορθολογισμό, στον δολοφονικό, όπως αποδείχτηκε σύντομα, αντιδιαφωτισμό.
Οι λογικοί εμπειριστές, όπως έμεινε να λέγεται αυτό το φιλοσοφικό ρεύμα στην ιστορία, μαζί με τον αντισταλινικό μαρξισμό, ήταν αυτοί, που περισσότερο από όλους και πολύ συνειδητά, αγωνίστηκαν για την επικράτηση του διαφωτισμού. Η φράση του Βιτγκενστάιν για την σαφήνεια, που επαναλάμβανε με τον τρόπο της την απαίτηση του Καρτέσιου για σαφήνεια και ευκρίνεια στην αναζήτηση της αλήθειας, τους έκανε ιδιαίτερα ευαίσθητους στο ζήτημα του επιστημονικού γραμματισμού, της διάδοσης, δηλαδή, της επιστήμης σε όλον τον πληθυσμό. Ήταν πεπεισμένοι, πως αυτό θα αποτελούσε ένα από τα πιο ισχυρά όπλα και για την υπεράσπιση της δημοκρατίας.
Και, ως προς αυτό, η σκέψη τους, αν πλησίαζε κάποιον από τους κοινωνικούς επιστήμονες, αυτός δεν ήταν άλλος από τον Μαρξ. Γι’ αυτό κιόλας, η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν αντικαπιταλιστές και κάποιοι, εξέχοντες ανάμεσά τους, όπως ο Ράιχενμπαχ και ο Νόιρατ, συμμετείχαν ενεργά στις επαναστατικές ζυμώσεις, που οδήγησαν στη βερολινέζικη εξέγερση των Σπαρτακιστών το 1919, ενώ οι βιεννέζοι έθεσαν τον εαυτό τους στη διάθεση της Κόκκινης Βιέννης. Γι’ αυτό, επίσης, συνδέθηκαν με τα πρωτοποριακά ρεύματα της εποχής τους − το Μπάουχαους ήταν ένα μόνο από αυτά. Όπως, επίσης, αφιέρωσαν χρόνο σε μαθήματα για την επιστήμη αφιερωμένα στους εργάτες και έβαλαν ως καθήκον στον εαυτό τους τη συγγραφή μιας σχετικής εγκυκλοπαίδειας.
Οι πολιτικές και κοινωνικές τους απόψεις, ωστόσο, δεν έπρεπε, κατά τους ίδιους, να επηρεάζουν την επιστημονική δουλειά και τη φιλοσοφική εργασία. Η καθοριστική για την επιστήμη διαδικασία δικαιολόγησης δεν επιτρέπονταν επ’ ουδενί να επηρεάζεται από πολιτικές αντιλήψεις. Η διαδικασία ανακάλυψης, ωστόσο, δεν επιδέχονταν περιορισμούς. Μπορούσε να ακολουθήσει τους πιο ευφάνταστους και παράξενους δρόμους. Η γνώμη μου είναι ότι αυτή η διαδικασία υπόκειται στην επιρροή των ευρύτερων − και των κοινωνικών, δηλαδή, αντιλήψεων των επιστημόνων. Όπως και των φιλοσοφικών έξεων. Αλλά δεν θα συνεχίσω επ’ αυτού. Ίσως σε άλλη ευκαιρία, άλλοτε.
Ο Τραχανάς ισχυρίζεται, με τεκμηριωμένο τρόπο, ότι ο λογικός εμπειρισμός είναι η ορθότερη επιστημολογία και, λόγω αυτού, η καλύτερη άμυνα απέναντι στις απειλές προς τη δημοκρατία, που αντιπροσωπεύουν οι ποικίλοι σχετικισμοί. Διατρέχει τις επιστημολογικές διαμάχες του 20ού αιώνα, αφιερώνει πολύ χώρο στις απόψεις του Τόμας Κουν, αντιπαρατίθεται με τον ακραίο σχετικισμό του Φεγεράμπεντ, για το οποίο, ως γνωστόν, σε όλες τις διαστάσεις της κοινωνίας, άρα και στην επιστήμη, anything goes. Για τον οποίο, δηλαδή η βιολογία (!) της Βίβλου δεν υστερεί σε τίποτε από τη βιολογία του Δαρβίνου!
Αξιοποιεί τη σχετική δουλειά του Γουάινμπεργκ και του Τσόμσκι, στους οποίους αφιερώνει ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια του βιβλίου, βάζοντας δύο από τους πιο σημαντικούς επιστήμονες του αιώνα που μας πέρασε να αντιπαρατεθούν στον πολιτιστικό σχετικισμό. Αν στο μεσοπόλεμο, η επιστήμη διαχωρίζονταν ανάλογα με τη φυλή, που τη δημιουργούσε, Εβραϊκή ή Άρια, σήμερα εξαρτάται από την «κουλτούρα», που την δημιουργεί.
Το βιβλίο αναλύει τόσο τις θέσεις του Σπένγκλερ όσο και του μέγιστου των «εγκληματιών της σκέψης», αλλά σπουδαίου και επιδραστικού φιλοσόφου Μάρτιν Χάιντεγκερ. Ο οποίος, ακριβώς αντίθετα από τον Βιτγκενστάιν, έλεγε ότι «το να προσπαθείς να είσαι καταληπτός είναι αυτοκτονία για τη φιλοσοφία». Η σχέση του ενός και του άλλου με τη δημοκρατία εμφανίζεται ανάγλυφα.
Ο Τραχανάς, ξαναλέω, πιστεύει ότι η διάδοση της επιστήμης, αυτό που, κατά τη γνώμη μου, θα έπρεπε να λέγεται δημόσια επιστήμη −κατά το δημόσια ιστορία− και όχι εκλαϊκευμένη, είναι καθοριστική για τη δημοκρατία. Είναι αυτός ο λόγος που θέτει τον εαυτό του στην υπηρεσία αυτού του έργου. Πράγμα που κάνει και σε αυτό το βιβλίο, αφιερώνοντας εξαιρετικές σελίδες στην παρουσίαση της κβαντομηχανικής1. Που δεν έχει σχέση, από όσο ξέρουμε, ούτε με το σεξ ούτε με τον Θεό ούτε με την υπερσυνείδηση ούτε με τον χορό. Με τη βλακεία, ίσως.
Η παρουσίαση της σπουδαίας αυτής διανοητικής περιπέτειας και των θεμελιωδών πορισμάτων της είναι μοναδική, νομίζω, περίπτωση δημόσιας φυσικής. Θα την απολαύσουν όσες κάνουν τον όχι πάρα πολύ κόπο που χρειάζεται.
Το εξώφυλλο έχει έναν μικρό κόκκινο κύκλο μέσα στο πολύ μαύρο. Υπό προϋποθέσεις, μπορεί το κόκκινο να νικήσει το μαύρο.
*Ο Χρήστος Λάσκος είναι εκπαιδευτικός
1. Βλ. και την παρουσίαση του Φαντάσματος της Όπερας από μέρους μου: https://avgi-anagnoseis.blogspot.com/2014/12/blog-post_21.html
