Κι αν όλα αυτά δεν ακούγονται ήδη αρκετά ανησυχητικά, τα μοντέλα πρόβλεψης δείχνουν κάτι ακόμη πιο ανησυχητικό: ότι απέχουμε πολύ από την κορύφωση της καμπύλης παραγωγής σκουπιδιών. Θα φτάσουμε στο υψηλότερο σημείο της και στη συνέχεια θα υπάρξει σταθεροποίηση, μέχρι ή λίγο μετά το 2100. Σ’ εκείνο το σημείο θα παράγουμε 11 εκατ. τόνους σκουπίδια την ημέρα! Η σοκαριστική αυτή ποσότητα οφείλεται εν μέρει στο ότι το 99% των αγαθών που αγοράζουμε πετιέται σχεδόν μέσα σε έξι μήνες.
Πρόσφατα επιστημονικά ευρήματα δείχνουν ότι δεν έχουμε να κάνουμε με στατιστικά σενάρια που «βγάζουν» τα υπολογιστικά μοντέλα. Τα σκουπίδια πνίγουν ήδη τον πλανήτη, έχουν φτάσει ακόμη και σε περιοχές που θεωρούνταν «απάτητες». Οι επιστήμονες ανακάλυψαν υψηλά επίπεδα πλαστικών μικροσωματιδίων και συντριμμιών στον Νότιο Ωκεανό που περιβάλλει την Ανταρκτική, μια περιοχή που θεωρούνταν μέχρι πρότινος ανέγγιχτη από τη ρύπανση. Η ωρολογιακή βόμβα από τον συνδυασμό κάθε είδους αποβλήτων και οικιακών απορριμμάτων έχει ενεργοποιηθεί. Τα απόβλητα που απορρίπτονται σε χερσαίες χωματερές ή καταλήγουν στους ωκεανούς περιλαμβάνουν οικοδομικά και βιομηχανικά υλικά, οικιακά απορρίμματα, πλαστικά απορρίμματα, ηλεκτρονικά απόβλητα, ραδιενεργά απόβλητα, λύματα και τα αποκαλούμενα «απόβλητα απορροής», δηλαδή λιπάσματα, φυτοφάρμακα, χημικές ουσίες, πετρέλαιο. Η απόρριψη των απορριμμάτων, επεξεργασμένων ή ανεπεξέργαστων, είναι πλέον παντού ο καθιερωμένος τρόπος «λύσης» του προβλήματος διαχείρισής τους. Αν αυτή η προσέγγιση δεν αλλάξει άμεσα, προειδοποιούν οι ειδικοί, η ωρολογιακή βόμβα θα ανατιναχθεί σύντομα με ανυπολόγιστες συνέπειες για τη ζωή στον πλανήτη.
Η «ανθρωπογεωγραφία» των απορριμμάτων
Οι επιπτώσεις της ελεύθερης απόρριψης των αποβλήτων και της ακατάλληλης διαχείρισης των απορριμμάτων είναι τρομακτικές: από τη ρύπανση της καλλιεργήσιμης γης και την κατάληξη τοξικών χημικών στη διατροφική αλυσίδα έως τη ρύπανση των ωκεανών και την καταστροφή της θαλάσσιας ζωής. Δεκατρία εκατομμύρια τόνοι πλαστικό καταλήγουν στους ωκεανούς κάθε χρόνο. Αν συνεχιστεί αυτή η τάση, μέχρι το 2050 οι ωκεανοί θα έχουν κορεστεί από πλαστικά συντρίμμια και μικροσωματίδια. Ακόμα χειρότερα, η ατμοσφαιρική ρύπανση από πρακτικές όπως η καύση των σκουπιδιών σε χωματερές είναι ένα κοκτέιλ τοξικών χημικών, μεταξύ των οποίων και η εξαιρετικά δηλητηριώδης διοξίνη. Η μόλυνση του υδροφόρου ορίζοντα είναι, επίσης, άλλη μια παράπλευρη επίπτωση της διαχείρισης απορριμμάτων και αποβλήτων. Έχει υπολογιστεί ότι 280 δισ. τόνοι υπόγεια ύδατα μολύνονται κάθε χρόνο από χωματερές και την ανεξέλεγκτη ταφή σκουπιδιών, δηλαδή 9.000 τόνοι κάθε δευτερόλεπτο!
Τόνοι απορρίμματα παράγονται στον κόσμο καθημερινά, κυρίως λόγω της ταχείας αστικής επέκτασης και της καταναλωτικής φρενίτιδας. Οι οικονομολόγοι εξέτασαν τα δεδομένα και απέδειξαν ότι χώρες υψηλότερου εισοδήματος, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Δανία και η Νέα Ζηλανδία, παράγουν τουλάχιστον διπλάσια κατά κεφαλήν απορρίμματα από τις αναπτυσσόμενες χώρες. Τα άτομα με υψηλότερο εισόδημα όχι μόνο καταναλώνουν περισσότερα αγαθά συνολικά, αλλά και χρησιμοποιούν αγαθά με μεγαλύτερη συγκέντρωση σύνθετων ανθεκτικών υλικών, όπως αυτοκίνητα, ηλεκτρικές συσκευές, ηλεκτρονικό εξοπλισμό. Επίσης, τα περισσότερα απόβλητα στις χώρες μεσαίου και υψηλού εισοδήματος αποτελούνται από ανόργανα υλικά, κυρίως χαρτί και πλαστικό.
Την ίδια ώρα, κι ενώ οι χώρες υψηλού εισοδήματος παράγουν περισσότερα απόβλητα κατά κεφαλήν, όσον αφορά τον συνολικό όγκο, οι αναπτυσσόμενες χώρες είναι εκείνες που παράγουν περισσότερο από το ήμισυ των συνολικών στερεών αποβλήτων. Τα περισσότερα από αυτά αποτελούνται από βιοδιασπώμενα οργανικά υλικά, αλλά όσο αυξάνεται το εισόδημα το μερίδιό τους συρρικνώνεται. Πολλά από τα υψηλότερα ποσοστά παραγωγής απορριμμάτων ανά άτομο στον κόσμο βρίσκονται σε αναπτυσσόμενες νησιωτικές χώρες, όπου ο τουρισμός παίζει κυρίαρχο ρόλο στην οικονομία τους. Η λιγοστή διαθέσιμη γη σ’ αυτές τις χώρες για δημιουργία χωματερών για ταφή ή απόρριψη καθιστά το πρόβλημα της διαχείρισης των απορριμμάτων ιδιαίτερα οξύ. Σαν να μην έφτανε αυτό, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας λόγω της υπερθέρμανσης του πλανήτη επιδεινώνει το πρόβλημα, ενεργοποιώντας και εδώ μια περιβαλλοντική ωρολογιακή βόμβα.
Μια καταστροφική λογική
Η κλασική λογική πίσω από κάθε δύσκολη διαχείριση «δεν βλέπω το πρόβλημα, δεν υπάρχει πρόβλημα» αν μη τι άλλο επιδεινώνει το πρόβλημα. Στην πραγματικότητα, στις χωματερές έχει τη ρίζα του ένα από τα μεγαλύτερα περιβαλλοντικά προβλήματα της εποχής, οι εκπομπές αερίου μεθανίου. Οι χώροι υγειονομικής ταφής στερεών αποβλήτων αποτελούν σήμερα την τρίτη μεγαλύτερη πηγή ανθρωπογενών εκπομπών μεθανίου στις ΗΠΑ. Το 2019 τα αστικά στερεά απόβλητα αντιπροσώπευαν το 15% των εκπομπών του αερίου αυτού στην Αμερική, σύμφωνα με την Υπηρεσία Προστασίας Περιβάλλοντος. Η ποσότητα ισοδυναμεί με τις εκπομπές άνω των 20 εκατ. οχημάτων στη διάρκεια ενός έτους!
Σε όλο τον κόσμο τα αστικά στερεά απόβλητα συμβάλλουν στο 11% των συνολικών εκπομπών μεθανίου. Πολλά από αυτά έχουν να κάνουν με τα απορρίμματα τροφίμων, τα οποία απελευθερώνουν το 8% των παγκόσμιων εκπομπών θερμοκηπίου. Σημειώνεται ότι σε παγκόσμιο επίπεδο το ένα τρίτο όλων των παραγόμενων τροφίμων καταλήγει στα σκουπίδια. Και η πλειονότητα των οικιακών απορριμμάτων παγκοσμίως καταλήγει να αποτεφρώνεται ή να συσσωρεύεται σε χωματερές. Οι απορροές τους από εκεί συνεχίζουν το καταστροφικό έργο τους σε ποτάμια, λίμνες, υδροφόρο ορίζοντα, θάλασσες.
Η πανδημία του κορωνοϊού μόνο χειρότερο έκανε το πρόβλημα. Τα ποσοστά ανακύκλωσης μειώθηκαν σε όλη την Ευρώπη, την Ασία και τις ΗΠΑ. Την ίδια ώρα, η πανδημία παρήγαγε μια πλεονάζουσα ποσότητα νέων απορριμμάτων από είδη ατομικού εξοπλισμού προστασίας και άλλων υγειονομικών υλικών μιας χρήσης. Μελέτη από το Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS) έδειξε ότι η πανδημία δημιούργησε πάνω από 8 εκατ. τόνους πλαστικά απορρίμματα σε όλο τον κόσμο και πάνω από 25.000 τόνους από αυτά κατέληξαν στις θάλασσες. Αλλά μήπως θα έπρεπε να κοιτάξουμε και αλλού πέρα από τις οικείες δραστηριότητες; Αλίμονο, πολλές άλλες καθιερωμένες βιομηχανίες ακολουθούν το ίδιο αδιέξοδο μοτίβο: υπερπροσφορά-υπερκατανάλωση. Μια από αυτές, η βιομηχανία της μόδας. Κάθε χρόνο παράγονται περίπου 92 εκατ. μετρικοί τόνοι κλωστοϋφαντουργικά απορρίμματα σε όλο τον κόσμο! Μια ραγδαία αναπτυσσόμενη βιομηχανία πλημμυρίζει με προϊόντα τις παγκόσμιες αγορές. Υπολογίζεται ότι 59.000 μετρικοί τόνοι ρούχα παραλαμβάνονται κάθε χρόνο στο λιμάνι Ικίκε της Βόρειας Χιλής, όπου οι μεταπωλητές μπορούν να αγοράσουν κάποιες ποσότητές τους. Στη συνέχεια το μεγαλύτερο μέρος τους, περίπου 39.000 μετρικοί τόνοι, καταλήγει ως απόβλητα στην Έρημο Ατακάμα. Περίπου το 85% όλων των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων στις ΗΠΑ καταλήγει στα σκουπίδια. Κάθε χρόνο οι Αμερικανοί πετούν 12,8 εκατ. τόνους κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο τομέας της μόδας ευθύνεται για το 10% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Η παραγωγή κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων απελευθερώνει κάθε χρόνο 1,2 δισ. μετρικούς τόνους αέρια του θερμοκηπίου.
Αλλάζοντας τη συμπεριφορά των ζώων
Οι σωροί του σκουπιδιών στις χωματερές δεν αφήνουν το τοξικό αποτύπωμά τους μόνο στο έδαφος και στον αέρα. Έχουν και άλλες επιπτώσεις, μία από τις οποίες, αν και όχι τόσο γνωστή, δεν μπορεί να παραβλεφθεί: Τα απορρίμματα επηρεάζουν τη συμπεριφορά των ζώων.
Σ’ ένα άρθρο της Κέιτ Νακαμούρα στο Global Citizen γίνεται αναφορά για τα χαοτικά προβλήματα με τα σκουπίδια που αντιμετώπισε στη διάρκεια της πανδημίας η Γλασκώβη και τη συνεπακόλουθη αύξηση του πληθυσμού των αρουραίων. Σε διάστημα πέντε μηνών τρωκτικά επιτέθηκαν και έστειλαν στο νοσοκομείο τέσσερις εργαζόμενους στον τομέα της καθαριότητας. Και ενώ είναι αλήθεια ότι «όλες οι πόλεις έχουν αρουραίους», όπως είπε η επικεφαλής του Δημοτικού Συμβουλίου της σκωτσέζικης πόλης Σούζαν Άιτκεν, είναι γεγονός ότι η αύξηση του όγκου των απορριμμάτων προσελκύει μεγαλύτερο πληθυσμό αρουραίων αλλά και εργαζομένων καθαριότητας, αυξάνοντας έτσι τις πιθανότητες ανεπιθύμητης «διάδρασης» μεταξύ τρωκτικών και ανθρώπων.
Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα τρωκτικά που συνήθιζαν να ζουν από την αφθονία των απορριμμάτων φαγητού της πόλης εκδήλωσαν «ανώμαλη συμπεριφορά» ως αποτέλεσμα των κοινωνικών περιορισμών της πανδημίας. Για παράδειγμα, καθώς τα εστιατόρια έκλεισαν και οι προμήθειες τροφίμων σταμάτησαν, οι αρουραίοι στη Νέα Υόρκη άρχισαν να λιμοκτονούν. Το Forbes ανέφερε ότι μόλις άνοιξαν πάλι τα καταστήματα εστίασης σε εξωτερικούς χώρους οι πελάτες βίωσαν ένα νέο επίπεδο αλληλεπίδρασης με τους πεινασμένους αρουραίους που αναζητούσαν τροφή. Οι Νεοϋορκέζοι δεν είναι ασυνήθιστοι στη θέα των μεγάλων τρωκτικών, αφού η Νέα Υόρκη έχει τον τρίτο μεγαλύτερο πληθυσμό αρουραίων στις ΗΠΑ, αλλά αυτή τη φορά η κατάσταση ήταν σχεδόν ανεξέλεγκτη. Συμπέρασμα: Τα ανθρώπινα απορρίμματα έχουν αποδεδειγμένο ιστορικό επηρεασμού της συμπεριφοράς των ζώων.
Μια μελέτη του 2016 από τη Movement Ecology διαπίστωσε ότι οι λευκοί πελαργοί στην Πορτογαλία έχουν αλλάξει τα πρότυπα μετανάστευσής τους λόγω της αφθονίας τροφής στα σκουπίδια των χωματερών. Στην Αργεντινή τα απόβλητα που παράγονται από την αυξημένη αλιευτική δραστηριότητα προκάλεσαν αύξηση κατά 37% στους πληθυσμούς των γλάρων, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα την κλιμάκωση του ποσοστού επιθέσεων σε φάλαινες. Σε διάστημα 30 χρόνων οι καταγραφές επιθέσεων γλάρων σε φάλαινες αυξήθηκαν από 2% τη δεκαετία του 1970 σε 99% τη δεκαετία του 2000!
«Πλαστικοποίηση»
Οι ειδικοί υπογραμμίζουν χαρακτηριστικά πως υπάρχουν περισσότερα από ένα παραδείγματα «πλαστικοποίησης» των ωκεανών. Το αποκαλούμενο Great Pacific Garbage Patch, μια «νησίδα» επιπλεόντων πλαστικών σκουπιδιών ανάμεσα στην Καλιφόρνια και στη Χαβάη, που απλώνεται σε μια έκταση τρεις φορές μεγαλύτερη από τη Γαλλία, είναι πλέον ένας αυτόνομος «βιότοπος». Οι επιστήμονες έχουν διαπιστώσει ότι έχει γίνει ο παράταιρος «ξενιστής» μιας σειράς ειδών θαλάσσιας ζωής που κανείς δεν γνωρίζει πώς βρέθηκαν εκεί. Με την πάροδο των ετών, η ύπαρξή του έχει αναδειχθεί στο πλέον αντιπροσωπευτικό αποτύπωμα της καταπόνησης του περιβάλλοντος από τη ρύπανση των πλαστικών, αλλά δεν είναι η μόνη νησίδα σκουπιδιών που επιπλέει στους ωκεανούς. Σύμφωνα με την αμερικανική Εθνική Διοίκηση Ωκεανών και Ατμόσφαιρας (NOAA), υπάρχουν τουλάχιστον ακόμη δύο περιοχές όπου η περιστροφική κίνηση των υδάτων των ωκεανών έχει προκαλέσει νησίδες σκουπιδιών, η μία στον Νότιο Ειρηνικό Ωκεανό και η άλλη στον Βόρειο Ατλαντικό Ωκεανό.
Στο μεταξύ, το παγκόσμιο εμπόριο ανακυκλώσιμου πλαστικού δείχνει να έχει μπλοκάρει, προκαλώντας ακόμη ένα έμφραγμα στη διαχείριση των απορριμμάτων ως επί το πλείστον χωρών του πλούσιου κόσμου. Ακόμη χειρότερα, η βιομηχανία ανακύκλωσης πλαστικών έχει υπόβαθρο εγκληματικότητας. Η εξαγωγή πλαστικών εγκυμονεί παράπλευρους κινδύνους. Αυξημένοι κανονισμοί σχετικά με την πρακτική έχουν οδηγήσει σε αναφορές για λαθρεμπόριο, παράνομες μεθόδους διάθεσης, ξέπλυμα χρήματος, διαφθορά και σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμη και καταγγελίες για εμπορία ανθρώπων. Μια έκθεση από την Παγκόσμια Πρωτοβουλία κατά του Διακρατικού Οργανωμένου Εγκλήματος (GITOC) έδειξε αύξηση 280% στην παράνομη διάθεση πλαστικών απορριμμάτων σε όλο τον κόσμο το 2020. Σύμφωνα με το Global Citizen, η έκθεση περιελάμβανε και την περίπτωση, το 2021, μιας από τις μεγαλύτερες εταιρείες διαχείρισης απορριμμάτων του Ηνωμένου Βασιλείου, που κατηγορείται για εμπορία 400 ανθρώπων από την Πολωνία στο Ηνωμένο Βασίλειο προκειμένου να εργαστούν στη διαλογή απορριμμάτων για μόλις 0,50 ευρώ την ώρα.
Το 2018 η Κίνα, ένας σημαντικός διαχειριστής πλαστικών απορριμμάτων παγκοσμίως, ανακοίνωσε ότι σταματά τις εισαγωγές από το εξωτερικό. Περισσότερες από 180 χώρες συμφώνησαν να επιβάλουν αυστηρότερους κανόνες στις εξαγωγές πλαστικών σε φτωχότερες χώρες, ωστόσο οι εκτιμήσεις στις αρχές του 2021 έδειξαν πως οι ΗΠΑ αύξησαν την ποσότητα πλαστικού που έστειλαν εκτός της επικράτειάς τους από 45 εκατ. τόνους το προηγούμενο έτος σε 48 εκατ. τόνους. Το ένα τρίτο των ανακυκλώσιμων απορριμμάτων στις ΗΠΑ αποστέλλεται στο εξωτερικό, ενώ για το Ηνωμένο Βασίλειο μερίδιο των ανακυκλώσιμων απορριμμάτων πηγαίνει σε χώρες όπως η Τουρκία, η Πολωνία και η Μαλαισία. Οι ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο, ο Καναδάς, η Ιρλανδία και η Γερμανία έχουν βασιστεί στην Κίνα, στην Ινδονησία, στη Μαλαισία, στην Κένυα, στο Βιετνάμ και στην Τουρκία για την ανακύκλωση του όλο και μεγαλύτερου όγκου πλαστικών απορριμμάτων τους. Όμως χώρες που κατακλύζονται από αυτές τις τεράστιες εισαγωγές ή δεν διαθέτουν επαρκή εξοπλισμό για να τις διαχειριστούν σωστά συχνά καταλήγουν στη χειρότερη «λύση», στην αποτέφρωση…
