Στιγμές της ελληνικής ιστορίας, από την εποχή της Επανάστασης του 1821 μέχρι και τη δικτατορία του 1967, περνούν μπροστά από τα μάτια του επισκέπτη της έκθεσης τεκμηρίων με τίτλο Διαβατήρια, άδειες και πάσα από τις συλλογές του ΕΛΙΑ, που φιλοξενείται εδώ και λίγο καιρό στους χώρους του βιβλιοπωλείου του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης στην οδό Αμερικής 13.
Τεκμήρια με τη δική τους ιστορική και αισθητική αξία, που ανήκαν σε γνωστά ιστορικά πρόσωπα, τα 44 αυτά ταξιδιωτικά έγγραφα (διαβατήρια, άδειες και πάσα) μαρτυρούν στοιχεία όχι μονάχα για τους ιδιοκτήτες τους αλλά και για την ίδια την εξέλιξη των εγγράφων αυτών και των θεσμών που τα εξέδιδαν.
Ανάμεσά τους, το παλαιότερο τεκμήριο ανήκει στον Αργύριο Δημητρίου Ταρποχτζή και χρονολογείται στα 1821. Φέρει την υπογραφή του Άγγλου πρόξενου στη Θεσσαλονίκη και έχει εκδοθεί προκειμένου ο κάτοχός του να μεταβεί στην Αλεξάνδρεια, γι' αυτό και φέρει τη σφραγίδα του ιταλικού προξενείου στην Αίγυπτο.
Ένα άλλο σημαντικό ντοκουμέντο ανήκε στον Αναγνώστη Οικονόμου, ο οποίος το 1824 ταξίδεψε στην υπό αγγλική κατοχή Ζάκυνθο ως εκπρόσωπος της επαναστατικής κυβέρνησης προκειμένου να παραλάβει την πρώτη δόση, ύψους 60.000 λιρών, του πρώτου από τα «Δάνεια του Αγώνα». Το διαβατήριο του Οικονόμου, ο οποίος θα παραμείνει στη Ζάκυνθο μέχρι το τέλος του έτους, καθώς ο θάνατος του λόρδου Βύρωνα δημιούργησε επιπλοκές στην παράδοση των χρημάτων, συνοδεύεται από πληρεξούσιο του Υδραίου πρόκριτου Λάζαρου Κουντουριώτη για να παρουσιαστεί ως αντιπρόσωπός του στην τριμελή επιτροπή που ήταν υπεύθυνη για την παράδοση του δανείου στην ελληνική διοίκηση.
Άλλα σημαντικά ιστορικά πρόσωπα στα οποία ανήκαν τα έγγραφα που εκτίθενται είναι ο υποδιοικητής της Εθνικής Τραπέζης Στέφανος Στρέιτ, ο πρώην πρωθυπουργός και πρώτος διοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος Αλέξανδρος Διομήδης, καθώς και οι συγγραφείς Διδώ Σωτηρίου και Άρης Αλεξάνδρου. Το διαβατήριο αυτό του συγγραφέα και μεταφραστή χρονολογείται στα 1967 και αποτελεί το πλέον πρόσφατο έκθεμα. Είναι το πολύτιμο έγγραφο με το οποίο ο Αλεξάνδρου εγκατέλειψε την Ελλάδα της χούντας, προκειμένου να ζήσει αυτοεξόριστος στο Παρίσι.
Μια ιδιαίτερη πτυχή της ελληνικής ιστορίας εικονογραφούν έγγραφα τα οποία έχουν εκδοθεί από ιστορικά βραχύβιες «κρατικές αρχές», που λειτούργησαν στο ελληνικό έδαφος, όπως η Ηγεμονία της Σάμου, η Αυτόνομη Βόρειος Ήπειρος ή η Προσωρινή Κυβέρνηση του Ελ. Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκης. Το ίδιο και οι άδειες με τις οποίες επιτρεπόταν το ταξίδι μέσα στα όρια της ελληνικής επικράτειας σε περιόδους όπως η Κατοχή. Ένα χαρακτηριστικό δείγμα αποτελεί το πάσο που εκδόθηκε από το γερμανικό φρουραρχείο της Αθήνας στο όνομα του διευθυντή της εφημερίδας Αθηναϊκά Νέα Αλκιβιάδη Ζαφειρόπουλου, προκειμένου να εξαιρεθεί από την απαγόρευση της νυχτερινής κυκλοφορίας στην πρωτεύουσα.
Η έκδοση διαβατηρίων, αρχικά, αποτελούσε αρμοδιότητα του υπουργού Επικρατείας και Εξωτερικών, τα οποία υπέγραφε κατ' εντολήν του ο γενικός γραμματέας του υπουργείου. Μετά το 1833 η αρμοδιότητα αυτή μεταφέρθηκε στους νομάρχες και δύο χρόνια μετά η διαδικασία αποδόθηκε στους αστυνόμους και τους δημάρχους σε περίπτωση απουσίας τους. Αυτόνομη υπηρεσία διαβατηρίων θεσμοθετήθηκε μόλις τη δεκαετία του 1920, από τη δικτατορία Πάγκαλου, η οποία βρισκόταν στις νομαρχίες αλλά υπήγετο στα υπουργεία Εξωτερικών και Εσωτερικών και από το 1931 μονάχα στο πρώτο. Τέλος, το 1964 τέθηκαν προϋποθέσεις για την έκδοση διαβατηρίου: εγγραφή στα δημοτικά μητρώα, αστυνομική ταυτότητα, φορολογική ενημερότητα και ο ενδιαφερόμενος να έχει ψηφίσει στις τελευταίες βουλευτικές εκλογές.
Τα διαβατήρια μέχρι τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο δεν ήταν παρά ένα φύλλο χαρτί, που στην αριστερή στήλη έφερε γραμμένα τα στοιχεία του κατόχου του στα ελληνικά και στη δεξιά ξενόγλωσσα. Έφερε μάλιστα υδατογράφημα ή τη σφραγίδα του προξενείου ή της νομαρχίας που το εξέδιδε. Η μορφή των διαβατηρίων προσδιορίστηκε λεπτομερώς αρκετά πρόσφατα, το 1968, με χουντικό διάταγμα.
Παράλληλα, η χρονική και γεωγραφική ισχύς των ταξιδιωτικών εγγράφων διέφερε. Άλλοτε ήταν για ένα μόνο έτος, άλλοτε για ένα μόνο ταξίδι. Άλλοτε ίσχυε για προορισμούς στην Ευρώπη, άλλοτε μόνο για μία πόλη, ενώ έως τον μεσοπόλεμο στα ταξιδιωτικά έγγραφα αναγραφόταν και ο σκοπός του ταξιδιού.
Η έκθεση με τίτλο Διαβατήρια, άδειες και πάσα από τις συλλογές του ΕΛΙΑ θα παραμείνει ανοιχτή στο κοινό μέχρι την 1η Μαρτίου.
Σ.Κ.
