Το θέατρο του Διονύσου Ελευθερέως είναι ο σημαντικότερος γνωστός θεατρικός χώρος της αρχαίας Αθήνας και θεωρείται το πρώτο θέατρο στον κόσμο. Βρίσκεται στη νότια πλαγιά του Ιερού Βράχου και ήταν ουσιαστικά μέρος του ομώνυμου ναού από την αρχή της λειτουργίας του. Υπήρξε ο βασικός χώρος παράστασης του αττικού δράματος στο πλαίσιο των Μεγάλων Διονυσίων, της μεγαλύτερης θεατρικής γιορτής της πόλης των Αθηνών.
Η γέννηση της θεατρικής τέχνης, όπως και η διαμόρφωση του πρώτου θεάτρου στον κόσμο συνδέονται άμεσα με την επικράτηση της λατρείας του Διονύσου. Όταν, δηλαδή, καθιερώθηκε η μεγάλη λαϊκή γιορτή των αστικών Διονυσίων, εορταζόταν με ιδιαίτερη λαμπρότητα κάθε χρόνο στα τέλη Μαρτίου με αρχές Απριλίου. Ο αρχαίος ναός με το ξόανο του θεού και ο βωμός, γύρω από τον οποίο διαδραματίζονταν τα θρησκευτικά δρώμενα με τελετουργικό παράστασης, αποτέλεσαν την αρχή της εξέλιξης του θεάτρου ως χώρου. Αντίστοιχα στην τελετουργική όρχηση (χορός) των πιστών με μεταμφίεση σατύρων ή ζώων, που τραγουδούσαν γύρω από τον βωμό με συνοδεία αυλού τον διθύραμβο (ιερό τραγούδι με θέματα από τη μυθολογία του Διονύσου), πρέπει να αναζητηθεί η απαρχή του αρχαίου δράματος.
Το θέατρο του Διονύσου υπέστη στη διάρκεια των αιώνων καταστροφές, συλήσεις, αλλαγές χρήσης και, βέβαια, επιχώσεις. Η αρχαιολογική σκαπάνη το έφερε ξανά στο φως το 1862. Οι επιστήμονες μελέτησαν διεξοδικά τις φάσεις κατασκευής και λειτουργίας του θεάτρου και του ναού από τη δημιουργία τους. Αυτή η εικόνα που βλέπουμε σήμερα ανήκει κυρίως στη μνημειακή ολόλιθη ανακαίνιση του θεάτρου, που έγινε τον 4ο αιώνα π.Χ. και ολοκληρώθηκε με την ενθουσιώδη στήριξη του ρήτορα Δημοσθένη, ο οποίος ήταν διαχειριστής των οικονομικών. Μαζί, βέβαια, βλέπουμε και πολλά στοιχεία από μεταγενέστερες ανακαινίσεις, που έγιναν μέχρι και τους ρωμαϊκούς χρόνους. Είχε χωρητικότητα περίπου 17.000 θέσεων και 67 μαρμάρινα εδώλια (καθίσματα) στις πρώτες σειρές για τους επίσημους της πόλης.
Η οικοδόμηση αυτού του πρώτου μνημειακού λίθινου θεάτρου της Αθήνας υπήρξε ένα γιγαντιαίο τεχνικό έργο με υψηλού επιπέδου τεχνογνωσία για την εποχή του. Ο αρχιτεκτονικός τύπος του αθηναϊκού θεάτρου με το ημικυκλικό κοίλο σε πλαγιά, την κυκλική ορχήστρα με κέντρο τη θυμέλη (βωμός), τη μαρμάρινη σκηνή με τα παρασκήνια και τις παρόδους δεξιά και αριστερά της αποτέλεσε διαχρονικά το πρότυπο για την εξέλιξη όλων των θεατρικών κατασκευών.
Το θέατρο του Διονύσου έχει συνδεθεί άρρηκτα με τη γένεση ενός από τα κορυφαία επιτεύγματα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, δηλαδή του δράματος και της σύλληψης του θεάτρου ως καλλιτεχνικής δημιουργίας. Τα περισσότερα σωζόμενα δράματα της κλασικής εποχής γράφτηκαν για να «διδαχτούν» εδώ.
