Με το βλέμμα στραμμένο πάντα στην κοινωνία έχει διανύσει 60 δημιουργικά χρόνια στη μουσική ο Χρήστος Λεοντής. «Το αγκάλιασμα ανάμεσα στους ανθρώπους με ενδιαφέρει. Έτσι φαντάζομαι τη ζωή. Μια ζωή με αξιοπρέπεια, με αλληλοσεβασμό, με ειρήνη, με δημοκρατία, με ελευθερία» λέει. Μ’ αυτά τα συστατικά έχει γεμίσει το δισάκι του όλα αυτά τα χρόνια και αυτά εν πολλοίς αναδεικνύουν τα τραγούδια του, οι μουσικές του για το θέατρο, τα συμφωνικά έργα του. Από «Το καπνισμένο τσουκάλι» μέχρι το «Φυλάττειν Θερμοπύλας» και από την «Καταχνιά» μέχρι το «Πρωινό άστρο», το «Αχ! Έρωτα», την «Καντάτα ελευθερίας» και τόσα άλλα ο γνωστός συνθέτης έχει καταθέσει σπουδαίο έργο, μέρος του οποίου θα ακούσουμε στη μεγάλη συναυλία της Τρίτης 26 Σεπτεμβρίου στο Ηρώδειο από τους Μίλτο Πασχαλίδη, Γιάννη Κότσιρα, Κώστα Τριανταφυλλίδη, Ηρώ Σαΐα, Ιωάννα Φόρτη, Αγγελική Τουμπανάκη, Πάνο Μπούσαλη, Maria del Mar Bonet και Σταμάτη Κραουνάκη.
«60 χρόνια μαζί» τιτλοφορεί τη γιορτή του ο Χ. Λεοντής και μ’ αυτή την αφορμή μιλάει για όσα έζησε και όσους συνάντησε, και με το βλέμμα στέρεα προσανατολισμένο σε όσα έπονται προειδοποιεί: «Όταν συνηθίζεις στην ανισότητα, δημιουργούνται τα μεγάλα προβλήματα»
Εξήντα χρόνια διαδρομής στα μουσικά δρώμενα της χώρας. Με τι έχει γεμίσει το δισάκι σας;
Με την αγάπη του κόσμου, με την πολλή δουλειά και τον σεβασμό στην τέχνη που υπηρετώ. Η αγάπη του κόσμου μου δίνει τη δυνατότητα και τη δύναμη να μπορώ να συμμερίζομαι την καθημερινότητά του, που, όπως έχει δείξει η ιστορία, μόνο στις περιπτώσεις που συμμερίζεται κανείς, είτε καλλιτέχνης είτε ιδιώτης, και ταυτίζεται με την καθημερινότητά του είναι σε θέση και έχει τη δυνατότητα να πάρει και να δώσει ό,τι του επιτρέπουν η θέλησή του και η ικανότητά του. Βέβαια, 60 χρόνια σκληρής δουλειάς είναι τόσο πολλά που ζεις και αισθάνεσαι και όχι πάντα, για να μην πω σχεδόν πάντα, με δυσκολίες, όχι τόσο από κριτήρια αντικειμενικά που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο είναι δική του υπόθεση να τα αντιμετωπίζει, όσο με τεχνητά εμπόδια είτε από την ανυπαρξία πολιτιστικής κάλυψης από μέρους της Πολιτείας είτε τα όργανα που έχει στην υπηρεσία της με τον έναν ή τον άλλο τρόπο δημιουργούν αυτή την ανυπαρξία, ενώ θα μπορούσαν, ανάλογα με την προσωπικότητα των ανθρώπων τους και την ικανότητα, τη θέληση και την ουσιαστική διάθεση, να υπηρετήσουν τον Πολιτισμό που έχει ανάγκη όλος ο λαός, θα μπορούσε να συμβάλει σε μια ανάπτυξη όλων των ειδών της μουσικής, της ποίησης, της λογοτεχνίας και όλων των τεχνών που είναι και το χαρακτηριστικό δείγμα του σύγχρονου Πολιτισμού της χώρας. Παρ’ όλα αυτά, ο καλλιτέχνης με την αγάπη και τον σεβασμό που ο ίδιος αισθάνεται μπορεί να αντλήσει από το κοινό αυτή την αστείρευτη πηγή έμπνευσης και δημιουργίας.
Ας έρθουμε στην ποίηση. Ο Όμηρος, ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης σε λαϊκούς μύθους στηρίζουν όλο τους το έργο. Το δημοτικό τραγούδι, το βυζαντινό τραγούδι επίσης το ίδιο. Όταν ο καλλιτέχνης δεν συμμερίζεται και δεν αισθάνεται τις ανάγκες και τις προσδοκίες αυτού του κοινού, δεν εντάσσει, δηλαδή, τον εαυτό του και την τέχνη του στο «εμείς» και όχι στο «εγώ», νομίζω ότι δεν αφορά κανέναν άλλο εκτός από τον ίδιο.
Επιμένετε στο «εμείς», όπως και στη συναυλία επιμένετε στον στίχο του Ρίτσου «εμείς τραγουδάμε για να σμίξουμε τον κόσμο». Πώς νοηματοδοτείται αυτό το μαζί στην εποχή μας που κατακλύζεται από το εγώ;
Το σήμερα αντικατοπτρίζει τη σπειροειδή κίνηση της ανθρωπότητας, που άλλοτε είναι στα πάνω της, όπως, για παράδειγμα, την περίοδο της Εθνικής Αντίστασης, και το αντίθετο, στο ναδίρ σήμερα, που ο καθένας ακολουθεί έναν διαφορετικό δρόμο από τους υπόλοιπους. Αυτό, βέβαια, οφείλεται σε πάρα πολλούς παράγοντες, που ένα μεγάλο μέρος αυτών είναι ίσως η απογοήτευση που αισθάνεται ο άνθρωπος, από φόβο ή από συνήθεια, που είναι ένα πολύ ουσιαστικό κατ’ εμέ στοιχείο, λειτουργεί σαν τροχοπέδη και εμποδίζει τη δημιουργική του πορεία. Είναι δύσκολο και χρειάζεται αγώνας να υπερβείς τις όποιες συνήθειές σου. Κάποιος που ακούει, για παράδειγμα, Μπετόβεν δεν είναι εύκολο να ακούσει και ένα απλό τραγούδι. Το αντίθετο, και σε έναν που ακούει απλά τραγούδια της εποχής δεν είναι εύκολο να του πεις άκουσε και λίγο Μπετόβεν. Η ανοιχτή καρδιά και το ανοιχτό μυαλό είναι σε θέση να μας αποτρέψουν από τον βάλτο στο οποίο πολλές φορές οδηγούν οι συνήθειές μας. Ακούω καμιά φορά σχετικά ότι στην Ευρώπη γίνεται αυτό, να το κάνουμε κι εμείς εδώ. Μα, δεν μας λέει κανείς πόσο είναι ο μισθός στην Ευρώπη και πόσο το κόστος στη χώρα μας, και το αντίθετο. Εγώ θυμάμαι μετά την Κατοχή, από το 1940 που γεννήθηκα μέχρι το ’57 που έφυγα από την Κρήτη και μετέπειτα, δεν είχαμε τίποτα, αλλά και δεν μας έλειπε τίποτα. Αυτό οφείλεται στη σχετική ισορροπία και ισότητα της κοινωνίας. Στέρηση και φτώχεια. Όμως ίσχυε για όλους, εκτός… από τους μαυραγορίτες και μερικούς παρόμοιους . Όταν συνηθίζεις στην ανισότητα, τότε δημιουργούνται τα μεγάλα προβλήματα.
Τι θέλετε να θυμάστε, τι θέλετε να ξεχάσετε απ’ αυτή τη διαδρομή;
Δεν θέλω να ξεχάσω τίποτα ούτε να θυμάμαι τίποτα, για τον απλό λόγο ότι δεν έχω τον χρόνο να σκέφτομαι το παρελθόν, όποιο κι αν ήταν. Η ζωή προχωράει και όσο τουλάχιστον είμαι υγιής και με σώας τας φρένας, κοιτάζω μπροστά, οραματίζομαι το από δω και πέρα, όσο πάει αυτό. Και θα σας καλέσω και στα 100 χρόνια δημιουργίας μου. Η όποια περιπέτεια μπορεί εκείνη τη στιγμή να σε δυσκολεύει ή να σε στενοχωρεί, αλλά στο παρόν μπορεί να χαμογελάσει κιόλας, για το γεγονός ότι είχες την ικανότητα να ξεπεράσεις τις δυσκολίες που τότε αντιμετώπιζες. Χρειάζονται πίστη, θέληση, ατομικός και συλλογικός καθημερινός αγώνας. Τις μεγάλες στιγμές της Ιστορίας οι αρετές αυτές τις χαρακτηρίζουν.
Πώς οραματίζεστε το από δω και πέρα;
Θα επιθυμούσα η σκέψη και η υγεία μου να μου επιτρέπουν να ενεργώ με τρόπο που να συνεχίσω το δούναι και λαβείν με την κοινωνία που με στήριξε, με αγάπησε και που αισθάνθηκε κάποια αισθητική χαρά ή ό,τι άλλο είναι αυτό εισέπραξε από τη μέχρι τώρα δουλειά μου είτε στο τραγούδι είτε στο θέατρο είτε στο συμφωνικό έργο που έχω δημιουργήσει, όπως, π.χ., το «Φυλάττειν Θερμοπύλας» του Γιάννη Νεγρεπόντη. Εύχομαι, πάντως, να υπάρξει μία κοινωνία με τις αρετές που προσφέρει η ισότητα σε όλους τους ανθρώπους και να απολαμβάνει όλα τα αγαθά που η ίδια δημιουργεί.
Πώς είναι αλήθεια να σε πρωτοπαρουσιάζει στο κοινό ο Μίκης Θεοδωράκης, ως νέος να συναναστρέφεσαι τον Κουν, τον Καμπανέλλη, τον Χατζιδάκι και άλλες τέτοιες μυθικές παρουσίες;
Η συνεργασία, το έργο και η ανταλλαγή σκέψεων αποτέλεσαν την πνευματική τροφή που διαμόρφωσε την ιδεολογία μου για την Τέχνη και για τον ρόλο της κοινωνίας σ’ αυτή. Για παράδειγμα, στην πρώτη τραγωδία για την οποία έγραψα τη μουσική το 1966, την «Ελένη» του Ευριπίδη με την Άννα Συνοδινού, γνώρισα τον Τσαρούχη, συνεργαστήκαμε. Εκεί διαπίστωσα πόσο απλά μπορεί να εκφράζεται κανείς με άμεσο τρόπο, που θα μπορεί με τη φαντασία του να επικοινωνεί με το κοινό. Ήταν ένα μόνιτορ κάπου στη σκηνή και λέει η Άννα: «Βρε Γιάννη, αυτό το μαύρο κουτί εκεί τι είναι;». «Μην ανησυχείς, Άννα μου. Θα το κάνουμε ένα βραχάκι». Έριξε μια λινάτσα απάνω και ξαφνικά ένα μαύρο κουτί έγινε βραχάκι. Στην ίδια παράσταση συνεργάστηκα με τη Ζουζού Νικολούδη και διαπίστωσα τον σεβασμό και την αγάπη αυτής της χορογράφου στη μουσική που καλούνταν να χορογραφήσει, σε αντίθεση με άλλους που πρώτα χορογραφούσαν, δεν ξέρω τι, και μετά όταν άκουγαν τη μουσική του συνθέτη έλεγαν: «Μα δεν ταιριάζει αυτή η μουσική με τη χορογραφία»!
Ομως η Τέχνη έχει τους κανόνες της.
Οι κανόνες αυτοί τις περισσότερες φορές είναι άγραφοι και ενδεχομένως κάποιοι απ’ αυτούς διαμορφώνονται στην πορεία, κωδικοποιούνται μέσα από το έργο του καλλιτέχνη για να διδαχτούν στους επόμενους.
Το τραγούδι είναι η μεγάλη σας αγάπη. Τι επιδιώκετε μέσα από τα τραγούδια, μέσα από τις μουσικές σας;
Επιδιώκω την άμεση επικοινωνία και επαφή με τον κόσμο, αυτό, δηλαδή, που με κατατρώει από τα νιάτα μου. Αυτό το αγκάλιασμα ανάμεσα στους ανθρώπους με ενδιαφέρει. Έτσι φαντάζομαι τη ζωή. Μια ζωή με αξιοπρέπεια, με αλληλοσεβασμό, με ειρήνη, με δημοκρατία, με ελευθερία. Το αντίθετο είναι οι πόλεμοι, που όλοι τους ξεκινούν από οικονομικές κυρίως αντιπαλότητες, αλλά και από την τάση πολλών ανθρώπων να εξουσιάζουν και να επιβάλλονται με πολλούς τρόπους στο μεγαλύτερο μέρος των συνανθρώπων τους.
Πώς γράφετε ένα τραγούδι, μια θεατρική μουσική, ένα έργο;
Ο Ρίτσος με συμβούλεψε: «δουλειά, δουλειά, δουλειά». Ποτέ δεν ξεχνάω αυτή την προτροπή. Όταν σπούδαζα, είχα συγκεκριμένο ωράριο. Ξεκίναγα στις 8 το πρωί, 2.30-3 το μεσημέρι έκανα παύση για φαγητό και από κει μέχρι τις 10 το βράδυ συνέχιζα τη δουλειά. Το κουσούρι μού έμεινε από τότε, μαζί με την προτροπή του Ρίτσου.
Πώς τον γνωρίσατε, πώς τον θυμάστε;
Η πρώτη μου γνωριμία με τον Ρίτσο ήταν στην παρθενική συναυλία που κάναμε με τον Λοΐζο στο Ακροπόλ τον Μάρτιο του 1963, που μας παρουσίασε ο Μίκης και ήρθαν και την παρακολούθησαν δύο ποιητές που αγαπούσα και θαύμαζα, ο Ρίτσος και ο Βρεττάκος. Από τότε κρατήσαμε μία επαφή αραιή, μέχρι «Το καπνισμένο τσουκάλι» που είχαμε πια πολύ πιο συχνή επικοινωνία.
Πόσο σημαντική είναι η ποίηση για το έργο σας;
Εγώ αγαπώ το τραγούδι επειδή το φαντάζομαι έτσι όπως θα ήταν στην αρχαιότητα, που γεννήθηκε μαζί με τον άνθρωπο και την ανάγκη του να εκφραστεί με λόγια και μουσική. Τότε μουσικά όργανα δεν υπήρχαν. Αυτά τα δημιούργησε ό άνθρωπος αργότερα για να ομορφύνει ακόμα περισσότερο την ανάγκη του να εκφραστεί με το τραγούδι. Στο χωράφι, στη δουλειά, στις τελετές, στον θάνατο, στη γέννηση, σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του, το τραγούδι εξέφραζε τη συναισθηματική του κατάσταση κάθε φορά. Αποτελούσε τη λύτρωση. Το τραγούδι και η μουσική είναι το οξυγόνο. Δεν μπορώ να φανταστώ άνθρωπο σ’ οποιαδήποτε εποχή που κάποια στιγμή στη ζωή του δεν άρθρωσε μια μουσική φράση.
Εχετε δημιουργήσει σπουδαία έργα. Είστε κι εσείς ένας μυθικός δημιουργός. Η ενασχόλησή σας με την ποίηση σας έχει κάνει, θεωρείτε, καλύτερο άνθρωπο;
Δεν ξέρω τι είναι το καλύτερο ή το χειρότερο, πάντως αισθάνομαι μια ολοκλήρωση και μια σταθερή πορεία σ’ αυτό που θεωρώ καθήκον για τον εαυτό μου και την κοινωνία.
Τελικά το Ηρώδειο, που σας αρνήθηκε το Φεστιβάλ Αθηνών, δεν μπορεί να κλείσει τις πόρτες στον Λεοντή. Με ποιες σκέψεις ανεβαίνετε γι’ αυτή τη συναυλία;
Εγώ συνεχίζω να επιδιώκω την επαφή και την επικοινωνία με τον κόσμο που με αγάπησε, περιφρονώντας και αγνοώντας τη συμπεριφορά ορισμένων, όπως και τα εμπόδια που θέτουν, τα οποία δεν με αφορούν. Χαρακτηρίζουν τους ίδιους και τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν οτιδήποτε αγάπησε η σύγχρονη κοινωνία που δεν συμβαδίζει με το μοντέλο που εκπροσωπούν.
Ο Πολιτισμός, οι καλλιτέχνες βρίσκονται στην εποχή μας αντιμέτωποι με πολλά εμπόδια. Τι σκέφτεστε;
Με πάρα πολλά εμπόδια, που ξεκινούν από την έλλειψη ενός σχεδίου που να αγκαλιάζει τη σύγχρονη ελληνική δημιουργία και τις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας. Πολλές φορές τα πρόσωπα και το μοντέλο που ακολουθούν, εν ονόματι κάποιου μοντερνισμού, μιμούνται πρότυπα που δεν ταιριάζουν με την ψυχή της ελληνικής σκέψης, ψυχολογίας και κουλτούρας. Δυστυχώς, η Πολιτεία δεν διαθέτει τέτοιο σχεδιασμό, γι’ αυτό και δεν εκφράζει τους Έλληνες καλλιτέχνες, με τις όποιες εξαιρέσεις. Καθένας μας, λοιπόν, πορεύεται μόνος του με αυτό που πιστεύει και οραματίζεται. Μπροστά σ’ αυτές τις συνθήκες ο καλλιτέχνης αγνοεί την ασχήμια και προσπαθεί να μοιραστεί την αλήθεια και την ομορφιά απευθείας με την κοινωνία.
Εσείς παράλληλα εμπιστεύεστε πάντα τους νέους ανθρώπους.
Φυσικά τους εμπιστεύομαι και μάλιστα περισσότερο από τους μεγάλους. Θεωρώ ότι η σκέψη τους είναι πιο ελεύθερη και απαλλαγμένη από την ιδιοτέλεια. Η μόνη μου ευχή είναι αυτή η ανιδιοτέλεια να διατηρηθεί και να κρατήσει. Πολλοί οι πειρασμοί. Η διάθεση και η επιθυμία μου είναι η πρόσκληση στη γενέθλια συναυλία μου στο Ηρώδειο την Τρίτη, εκτός από τους ανθρώπους που πορευτήκαμε μαζί, καλώ τους νέους ανθρώπους από τις οργανωμένες Νεολαίες, της ΚΝΕ, του ΣΥΡΙΖΑ και των άλλων κομμάτων, ακόμα και όλους τους άλλους νέους, που δεν έχουν ακούσει τη μουσική μου, να δοκιμάσουν και έναν άλλο τρόπο επικοινωνίας ζωντανό και άμεσο. Το κινητό και το Διαδίκτυο είναι κι αυτά μια συνήθεια που πολλές φορές οδηγεί στην παραίτηση. Ίσως ανακαλύψουν μια ομορφιά και ένα εφόδιο που μπορεί, μαζί με άλλα, να αποτελέσουν τον καταλύτη να συμπορευτούν στην αναζήτηση ενός κόσμου που για τους ίδιους θα είναι μια πορεία ονείρου, ομορφιάς και δημιουργίας.
