Οι δύο εκθέσεις που φιλοξενεί το ΕΜΣΤ, οι αφιερωμένες στο έργο ενός από τους πιο ρηξικέλευθους αναμορφωτές εκ βάθρων της μουσικής δημιουργίας του 20ού αιώνα, του Ιάννη Ξενάκη, αποτελούν από μόνες τους ένα σημαντικό γεγονός. Γιατί σε αυτές επιχειρείται για πρώτη φορά μια τεκμηριωμένη παρουσίαση του γνωστού και καταξιωμένου στην Ευρώπη και στην Αμερική αλλά άγνωστου ακόμα εν τοις πολλοίς στην Ελλάδα καλλιτέχνη. Η συνδιοργάνωσή τους με το Musée de la Musique-Philarmonie de Paris, το Ωδείο Αθηνών και το συνιδρυθέν από τον Ξενάκη Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας, η συνεπιμέλεια από την κόρη του και εικαστικό Μάχη Ξενάκη, την επιστημονική επικεφαλής του Μουσείου Μουσικής της Φιλαρμονικής του Παρισιού Thierry Maniquet και τη διευθύντρια του ΕΜΣΤ Κατερίνα Γρέγου δηλούν εξαρχής τη σοβαρότητα των προθέσεων.
Η πυξίδα της Αριστεράς
Ο Ιάννης Ξενάκης (1922-2001) υπήρξε ένα σύγχρονο, πολύτροπο πνεύμα, που προσπάθησε τόσο στα αρχιτεκτονήματά του όσο και στις μουσικές του συνθέσεις να προβεί σε μια σύμπραξη των τεχνών και των επιστημών του πολιτικού μηχανικού και του αρχιτέκτονα, των μαθηματικών και της τεχνολογίας των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Ένα πνεύμα που γαλουχήθηκε μέσα στην Αριστερά και στην αντίσταση ενάντια στον φασισμό και στον ναζισμό. Η επιτυχής είσοδός του στη Σχολή Πολιτικών Μηχανικών του ΕΜΠ συνέπεσε με το κλείσιμό της την ημέρα κήρυξης του πολέμου στην Ελλάδα, την 28η Οκτωβρίου του 1940. Ο Ξενάκης εντάχθηκε από το 1941 ήδη στο ΕΑΜ Νέων και το 1943 στην ΕΠΟΝ του Πολυτεχνείου. Για την οποία έφτιαξε ένα από τα πρώτα του μουσικά πονήματα, έναν ύμνο «Όρκο τιμής της σπουδάζουσας ΕΠΟΝ», που ανακάλυψε και πρωτοπαρουσίασε τον Μάιο του 2022 στο Διεθνές Συνέδριο για τον Ξενάκη στην Αθήνα ο καθηγητής Μουσικολογίας στο Πανεπιστήμιο Paris 8 και συστηματικός ερευνητής του Ξενάκη Μάκης Σολωμός. Η εμπειρία του από τις Επιτροπές Συσσιτίου και κυρίως από τις μαζικές διαδηλώσεις ενάντια στις δυνάμεις κατοχής καθόρισαν τη ριζοσπαστική του μουσική θεωρία και πράξη. Όπως και το τραύμα από όλμο εγγλέζικου τανκς στα Δεκεμβριανά, όπου συμμετείχε ως ομαδάρχης του Λόχου Σπουδαστών «Λόρδος Μπάιρον» ενεργά, με αποτέλεσμα να απολέσει το ένα του μάτι και σημαντική ικανότητα της ακοής του. Η υλοποίησή της έγινε στο Παρίσι, όπου ο Ξενάκης κατάφερε με τη βοήθεια τού πατέρα του να φυγαδευτεί το ’47 με πλαστό διαβατήριο μέσω Ιταλίας. Και όπου εργάστηκε τα πρώτα χρόνια της εξορίας του στο αρχιτεκτονικό γραφείο του πρωτοπόρου μοντερνιστή Λε Κορμπιζιέ, μαθητεύοντας παράλληλα, μεταξύ άλλων, στον αποκαλούμενο συνθέτη των πουλιών, πρωτοπόρο Γάλλο μουσικό και ορνιθολόγο Ολιβιέ Μεσιάν.
Εκεί ξεκίνησε το 1953 το πρώτο, σύμφωνα με τον Μάκη Σολωμό, ξενακικό έργο των «Μουσικών Μαζών», τις «Μεταστάσεις». Σε αυτές χρησιμοποίησε για πρώτη φορά στοιχεία από τη θεωρία των πιθανοτήτων. Ήταν το έργο με το οποίο, όπως λέει ο ίδιος ο Ξενάκης, «άρχισε η ζωή μου ως συνθέτη. Ήταν μια έμπνευση που προερχόταν όχι τόσο από τη μουσική, αλλά από τις εντυπώσεις που είχα από την Κατοχή. Οι Γερμανοί είχαν προσπαθήσει να πάρουν Έλληνες στο Γ’ Ράιχ και κάναμε μαζικές διαδηλώσεις. Ποτέ δεν θα ξεχάσω τον σταθερό ρυθμικό θόρυβο των εκατό χιλιάδων ανθρώπων να μετασχηματίζεται σε ένα είδος φανταστικής αταξίας. Δεν θα μπορούσα ποτέ να φανταστώ ότι μια μέρα όλα αυτά θα έβγαιναν ξανά στην επιφάνεια και θα γίνονταν μουσική».
Στο διαμορφωμένο ως εργαστήριο από τους Εύα Μανιδάκη και Θανάση Δεμίρη ισόγειο του ΕΜΣΤ ο θεατής μπορεί να δει ανάμεσα στις φωτογραφίες από τη ζωή του και τη δράση του την παρτιτούρα των «Μεταστάσεων», για την οποία διαβάζουμε ότι απλώς αποτέλεσε «σταθμό στη σύγχρονη μουσική». Όπου ο Ξενάκης μετουσιώνει το αποδεσμευμένο από τον πατροπαράδοτη, αναγεννησιακή οργάνωση των ήχων όραμά του για μια τέχνη πρωτογονική που θα φτάνει στη «θεμελιώδη δομή της νόησης», θα ενσωματώνει τον κόσμο και θα μιλά μέσα από τους κερματισμένους και οργανωμένους σε ομάδες ήχους και θορύβους σε αυτόν. Η Αριστερά -όχι η παραδοσιακή, από την οποία αποδεσμεύτηκε την ίδια περίοδο και λόγω του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού» που αυτή πρέσβευε- αποτέλεσε γι’ αυτά την πυξίδα του, όπως και στα περίφημα «Πολύτοπά» του. Τα πολυμεσικά εκείνα έργα τα στημένα σε τόπους σαν τις Μυκήνες ή την Περσέπολι, που έχει σημαδέψει η Ιστορία. Όπου η μουσική γίνεται τέχνη του χώρου και η τέχνη του χώρου ηλεκτρονική και ακουστική μουσική, ανθρώπινες φωνές. Ο ακροατής της, ντόπιος και ξένος, που την ακούει από τις διάσπαρτες συστοιχίες μεγαφώνων όπου και να σταθεί, βυθισμένος στο χρωματιστό, γρήγορα εναλλασσόμενο φως των αντιαεροπορικών προβολέων ή των δεσμίδων λέιζερ, μετατρέπεται με την παρουσία του σε αναπόσπαστο τμήμα ενός τελετουργικού, αρχαίου και σύγχρονου δρώμενου.
Στο κέντρο της έκθεσης δεσπόζει η μακέτα του πρώτου εμβληματικού πολυμεσικού έργου του, του περιπτέρου της Philips για την EXPO των Βρυξελλών το 1958, την πρώτη έκθεση μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο που όφειλε να δείξει τη χρήση της τεχνολογίας στην υπηρεσία της ειρήνης. Που παρουσιάζεται δίπλα στη μακέτα αλλά και στην εντυπωσιακή λιθογραφία για το «Διάτοπο» του Beaubourg (1978). Ο Ξενάκης το σχεδίασε ως έναν οργανικό χώρο πλασμένο με βάση τις αέναες γεωμετρικές παραβολές που εκτείνεται στο περιβάλλον. Του έδωσε ζωή με τη μουσική του δασκάλου του και εκτελεστή του «ηλεκτρονικού ποιήματος» του Λε Κορμπιζιέ, Έντγκαρ Βαρέζε, αλλά και με τις δικές του ηλεκτρονικές συνθέσεις.
Η στοχαστική, πολυσχιδής διδασκαλία του αλλά και οι εφευρέσεις του που διέρρηξαν νέους δρόμους στο πεδίο της ηλεκτρονικής μουσικής είχαν ως στόχο, θα έλεγα, τη μόρφωση μιας μελλοντικής κοινωνίας με βάση την, κατά τη Χάνα Άρεντ, «ανθρώπινη προϋπόθεση της πληθυντικότητας». Το βλέπουμε στα σχέδια για το «Παγκόσμιο Πολύτοπο» ή για την «Κοσμική Πόλη» που δεν υλοποιήθηκαν. Το αντιλαμβανόμαστε στο υπολογιστικό σύστημα UPIC («Πολυαγωγία»), του οποίου οι απεικονιστικές εικαστικές καμπύλες εκτίθενται στην έκθεση. Ο Ξενάκης το εφηύρε στο ιδρυθέν από τον ίδιο σε συνεργασία με άλλους πανεπιστημιακούς αλλά και ηλεκτρολόγους μηχανικούς, το 1972, Κέντρο Υπολογιστών Μουσικής έρευνας στο Παρίσι. Πρόκειται για ένα πολύτιμο ηλεκτρονικό σύστημα σύνθεσης με το οποίο δεν γίνεται μόνο ορατή και αποθηκεύσιμη η αναπαράσταση των ηχητικών φαινομένων, αλλά εκδημοκρατίζεται και η διαδικασία παραγωγής τους. «Επιτρέπεται», όπως ο ίδιος έλεγε, με τη βοήθεια ενός ηλεκτρομαγνητικού μολυβιού «στον καθένα να συνθέτει ζωγραφίζοντας. Να γίνει ένα παιδαγωγικό εργαλείο για ένα παιδί να μάθει και να σκέφτεται μουσικά χωρίς να χρειάζεται να μάθει νότες ή ενορχήστρωση, με άλλα λόγια άμεσα»
Ο Ξενάκης και η Ελλάδα
Η έκθεση, που προβάλλεται στον 3ο όροφο του ΕΜΣΤ, αποσκοπεί στη διερεύνηση της τραυματικής σχέσης του Ξενάκη με την μητέρα πατρίδα. Διοργανώθηκε σε συνεργασία με το Ωδείο Αθηνών και το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας που συνίδρυσε το 1979 ο Ξενάκης μαζί με τον μουσικολόγο και συνθέτη Στέφανο Βασιλειάδη και τον μουσικολόγο, δάσκαλο, συνθέτη και πολεοδόμο Γιάννη Γ. Παπαϊωάννου. Ο θεατής-ακροατής διεισδύει μέσα από τις χειρόγραφες επιστολές και τα κείμενα του Ξενάκη, τις παρτιτούρες, τις φωτογραφίες, τα προγράμματα εκδηλώσεων, τα αποκόμματα του Τύπου, τις ηχογραφήσεις και το βίντεο για το «Πολύτοπο των Μυκηνών» στο πολυτάραχο ταξίδι του Ξενάκη.
Που δραπέτευε από την Ελλάδα ως λιποτάκτης για να γλιτώσει από τη Μακρόνησο, καταδικάστηκε ερήμην του σε θάνατο, απώλεσε την ιθαγένειά του και αφού περιπλανήθηκε με το έργο του σε ολόκληρο τον κόσμο, κατάφερε να επιστρέψει το 1974, ως άλλος Οδυσσέας μετά από 27 χρόνια αναγκαστικής αυτοεξορίας, στην Ελλάδα μετά την πτώση της Χούντας των συνταγματαρχών. Διαβάζει την αγωνία του για το μέλλον της χώρας από την οποία ο ίδιος ποτέ δεν αποκόπηκε. Όπως δείχνουν όχι μόνο τα διαποτισμένα από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία έργα του, τα βασισμένα σε αρχαίες τραγωδίες, Αλλά και η συμμετοχή του, τη χαμένη άνοιξη του ’60, στον διαγωνισμό πρωτοποριακής σύνθεσης του Τεχνολογικού Ινστιτούτου Αθηνών Δοξιάδη, όπου απέσπασε με τη χαρακτηριστική σύνθεση «Μόρσιμα-Αμόρσιμα» μαζί με τον Ανέστη Λογοθέτη το πρώτο βραβείο, η συμμετοχή του με εκτελέσεις έργων του, εν τη απουσία του, στις «Ελληνικές Εβδομάδες Σύγχρονης Ελληνικής Μουσικής» το 1966.
Η σύνθεση του έργου «Νύχτες», που αναφέρεται στην έκθεση ότι «δημιουργήθηκε έναν μήνα πριν τον Μάη του 1968». Χωρίς την ιδιαίτερη πολιτική χροιά της, που είναι η αφιέρωση στους «φυλακισμένους εδώ και χρόνια λόγω πολιτικών πεποιθήσεων» πρώην συντρόφων του. Αποκαλύπτει, όπως όλο του το συμπαντικό έργο των ηχητικών του Οδυσσειών, την ξεκάθαρη στάση του ως αριστερού ανθρώπου του κόσμου. Η οποία για άλλη μια φορά, τολμώ να πω, υποτονίστηκε, γιατί δεν επισημάνθηκαν αρκετά οι συνάψεις της με το έργο του στη σημαντική, σε κάθε περίπτωση, προβολή του στο ΕΜΣΤ.
Info:
Ιάννης Ξενάκης, «Ηχητικές Οδύσσειες». «Ο Ξενάκης και η Ελλάδα», ΕΜΣΤ, Λεωφόρος Καλλιρρόης & Αμβρ. Φραντζή Διάρκεια έκθεσης: Τρ.-Κυρ. 11 π.μ.-7 μ.μ., Πεμ. 11 π.μ.-8 μ.μ.
