Ο Κώστας Φέρρης, ο σκηνοθέτης του εμβληματικού «Ρεμπέτικου», ξεδιπλώνει τη ζωή του στο Κάιρο, όπου έζησε μέχρι τα 22 του χρόνια, με αφορμή την αυτοβιογραφία του από τις εκδόσεις Ποταμός, που απέδωσε μυθιστορηματικά η Πέρσα Κουμούτση, με τίτλο «Η γέφυρα των λεμονιών». Ζωή σαν παραμύθι, γιατί το παιδί με τα τρύπια παπούτσια, το παιδί της ράφτρας που έζησε στην πιο φτωχή γειτονιά του Καΐρου «πέρασε» το ταξικό σύνορο της σιδερένιας γέφυρας των λεμονιών που οριοθετούσε τους αποσυνάγωγους από τον αστικό κόσμο, ήταν παρών σε ιστορικά παγκόσμια γεγονότα και έκανε την ουτοπία πραγματικότητα. Ο μικρός Τάκης έφτασε με την τέχνη του στα πέρατα του κόσμου. Όμως επιμένει: «Αν η Ελλάδα ήταν το όνειρό μου, στην Αίγυπτο έχω αφήσει την ψυχή μου».
Πώς γεννήθηκε η ιδέα της αυτοβιογραφίας, που φτάνει μέχρι τα 22 σας χρόνια στην Αίγυπτο;
Η ιστορία ξεκινάει από το τέλος προς την αρχή! Δηλαδή, όταν πραγματοποιείται η μεγάλη μου επιθυμία να έρθω στην πολιτιστική και γλωσσική μου πατρίδα, την Ελλάδα (η πρώτη από τις τρεις ευχές στο τζίνι του ανατολίτικου παραμυθιού), γεννιέται η εξίσου δυνατή νοσταλγία της επιστροφής στη γενέτειρα, την Αίγυπτο... Κι όταν πραγματοποιείται η δεύτερη μεγάλη επιθυμία (η δεύτερη ευχή) να γίνω σκηνοθέτης κινηματογράφου, αυτή η νοσταλγία παίρνει στη σκέψη μου τη μορφή των κινούμενων εικόνων. Έτσι, τη στιγμή της ωριμότητας αποφασίζω να γράψω το σενάριο. Σ’ αυτή τη φάση η νοσταλγία φανερώνει μέσα από την τρίτη επιθυμία τον ίδιο τον έρωτα (η τρίτη ευχή στο τζίνι). Οι τρεις επιθυμίες, εντέλει, ήσαν μία: έρωτας προς τη γυναίκα, έρωτας για τον κινηματογράφο, έρωτας για την πατρίδα και, φυσικά, τη γενέτειρα, την Αίγυπτο, τον λαό της, την Ιστορία της.
Πώς ο Τάκης, ο γιος της ράφτρας, από την πιο φτωχική γειτονιά του Καΐρου κατόρθωσε να γίνει ο επώνυμος σκηνοθέτης-θεατρικός συγγραφέας που συνεργάστηκε με ιερά τέρατα του Πολιτισμού εντός και εκτός Ελλάδας;
Όσο πιο φτωχός είσαι, τόσο μεγαλώνεις πλουτίζοντας, σε εμπειρίες, βιώματα, γνώση της ίδιας της κοινωνίας, της Ιστορίας που ξετυλίγεται γύρω σου. Και όταν, μάλιστα, ζεις φύσει και θέσει ανακατεμένος μ’ έναν άλλο λαό, που αγαπάς και σ’ αγαπά, τότε η περιέργεια οξύνεται και τα ενδιαφέροντά σου απλώνονται σ’ όλη την γκάμα του πολιτισμού. Έτσι μιλάω πέντε γλώσσες, αγάπησα ποίηση, λογοτεχνία, θέατρο και, φυσικά, κινηματογράφο, που τα ενώνει όλα. Από κει και πέρα, όλα ήρθαν μόνα τους.
Η είδηση ότι ο Ρόμελ βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα έξω από την Αλεξάνδρεια και η ήττα των δυνάμεων του Άξονα στο Ελ Αλαμέιν σας βρίσκει παιδί στο Κάιρο. Τι θυμάστε και πώς κουβαλάτε τις εικόνες αυτές;
Πριν επέλθει η καταστροφή του Ρόμελ, ο φόβος μιας επερχόμενης ναζιστικής κατοχής έσπειρε τον πανικό. Δεν θα σβήσει ποτέ από το μυαλό μου η εικόνα αυτή της μεγάλης εξόδου, όπου χιλιάδες αυτοκίνητα, φορτηγά -ακόμα και του αγγλικού στρατού-, κάρα και γαϊδούρια φορτωμένα βαλίτσες και καλάθια, πεζοί που κουβάλαγαν τα λίγα υπάρχοντά τους συνωστίζονταν στους δρόμους της Σούμπρα, για να καταφύγουν στην επαρχία όπου υπήρχαν περισσότερες ελπίδες για επιβίωση. Ένα απίστευτο μποτιλιάρισμα, κι ήταν σαν ένα υπερτροφικό έμβρυο που αρνείται να γεννηθεί.
Ησασταν μαθητής στην Αμπέτειο Σχολή, όταν στις 26 Ιουλίου 1952 οι δρόμοι γέμισαν διαδηλωτές που φώναζαν «Κάτω οι Άγγλοι - Ζήτω η Αίγυπτος».
Από το πρωί της 26ης Ιουλίου 1952 φάνηκε πως κάτι πάει να γίνει. Είχε προηγηθεί η δολοφονική θηριωδία των Εγγλέζων στη Διώρυγα τους Σουέζ κι η αγανακτισμένη νεολαία ξεχύθηκε στους δρόμους. Στις στέγες των τραμ συνωστίζονταν οι διαδηλωτές, φωνάζοντας συνθήματα. Εμείς πήγαμε στο σχολείο σαν να μην τρέχει τίποτα. Και όταν ήρθαν να πρώτα μαντάτα πως πυρπολούνται τα καταστήματα, οι καθηγητές διέκοψαν τα μαθήματα και μας είπαν να επιστρέψουμε στα σπίτια μας όσο γίνεται πιο γρήγορα. Εμείς, όμως, με τη σιγουριά πως δεν θα πειραχτεί η Αμπέτειος ούτε κανένα ελληνικό κατάστημα, χωθήκαμε ανάμεσα στους διαδηλωτές! Το βράδυ από τη στέγη του σπιτιού μας στη μακρινή Σούμπρα βλέπαμε τις φλόγες να υψώνονται πάνω από το Κάιρο. Την άλλη μέρα η κυκλοφορία ανάμεσα σε ερείπια και σωρούς από χώματα και στάχτες, πασίγνωστο ξενοδοχείο Sheapherds στάχτες και καπνούς. Στις 23 Ιουλίου εκδηλώθηκε το πραξικόπημα. Πρώτος εμφανίστηκε ως αρχηγός ο στρατηγός Ναγκίμπ. Όμως πίσω του διακρίναμε στις φωτογραφίες έναν ψηλό μελαχρινό που έδειχνε πολύ σίγουρος για τον εαυτό του! Ήταν ο συνταγματάρχης Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ. Την τρίτη μέρα, στις 26 Ιουλίου 1952, μάθαμε πως εξορίστηκε ο βασιλιάς Φαρούκ με την οικογένειά του. Η Επανάσταση είχε ολοκληρωθεί!
Το διάγγελμα του Νάσερ για την εθνικοποίηση της Διώρυγας του Σουέζ το ακούσατε με τα ίδια σας τα αυτιά από τα ραδιόφωνα που ηχούσαν στους δρόμους του Καΐρου.
Ακριβώς τέσσερα χρόνια μετά την επικράτηση της Επανάστασης, στις 26 Ιουλίου 1956, ο Νάσερ θα έδινε μία βαρυσήμαντη ομιλία στην Αλεξάνδρεια. Εκείνη την ημέρα οι δρόμοι άδειασαν από οχήματα και άνθρωποι συγκεντρωμένοι σε ομάδες γύρω από τα περίπτερα ν’ ακούνε από το ραδιόφωνο τη μετάδοση της ομιλίας. Όλοι ξέραμε πως κάτι θα γίνει, μα δεν μπορούσαμε να φανταστούμε τι. Η αισθαντική φωνή του Νάσερ ήχησε ήρεμα στην αρχή. Μίλησε για εκείνον «τον Έλληνα που γύρναγε χρόνια στα υπουργεία και τον έλεγαν τρελό»! Κι όταν ο ίδιος διάβασε την πρόταση του Έλληνα, κατάλαβε πως η δημιουργία του Φράγματος του Ασουάν θα βοηθούσε την ανεξάρτητη πλέον Αίγυπτο να ορθοποδήσει. Μίλησε ακόμα για τον Μίστερ Μπλακ του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, που όταν τον προσέβαλε, τον πέταξε έξω από το γραφείο του με τις κλοτσιές. Κι ύστερα άρχισε να διηγείται την ιστορία της Διώρυγας του Σουέζ, κι ήταν η πρώτη φορά που ανέφερα το όνομα του Ferdinand de Lesseps. Από κει και πέρα, κάθε... 20 δευτερόλεπτα επαναλάμβανε το όνομα De Lesseps, ταυτίζοντάς τον με την αποικιοκρατία των Αγγλογάλλων και τον ιμπεριαλισμό. Πού το πάει, άραγε; Και κάποια στιγμή παίρνει μιαν ανάσα και φωνάζει δυνατά: «Και τώρα!». Σιωπή. «Νόμος του κράτους!» Ανατριχίλα. «Άρθρον πρώτον!» Βουητό. «Η Διώρυγα του Σουέζ καθίσταται ιδιοκτησία του αιγυπτιακού λαού! Τώρα! Αυτή τη στιγμή! Ο στρατός μας έχει καταλάβει τη διώρυγα!» Ουρανομήκεις ζητωκραυγές, κλάματα, λυγμοί, η Αίγυπτος, από τη Μεσόγειο ως το Λούξορ, βροντά, ουρλιάζει, συγκλονίζεται και συγκλονίζει. Ακόμα και σήμερα, όταν νιώθω κάπως πεσμένος, βάζω ν’ ακούσω την ηχογράφηση αυτής της ομιλίας και ζωντανεύω. Την άλλη μέρα μάθαμε πως το σύνθημα που περίμεναν τα τάγματα του στρατού για ν’ ανοίξουν τον φάκελο με τις οδηγίες για την κατάληψη της διώρυγας ήταν De Lesseps!
Βρεθήκατε κομπάρσος για το πενιχρό μεροκάματο στην όπερα, στα θέατρα, στα κινηματογραφικά στούντιο του Καΐρου. Πόσο αυτό καθόρισε τη μετέπειτα επαγγελματική σας πορεία; Πώς συναντηθήκατε στο Κάιρο με τον Κακογιάννη, τη Λαμπέτη, τον Χορν, τον Τσαρούχη;
Σε πολύ μικρή ηλικία είδα σε πατριωτική επιθεώρηση τη Σοφία Βέμπο, τον Μίμη Τραϊφόρο, ακόμα και τον Φέρμη στον ρόλο του Χίτλερ... μπογιατζή! Αργότερα, με τις ελληνικές ταινίες που γυρίστηκαν στην Αίγυπτο, γνώρισα τον Μιχάλη Κακογιάννη -με θυμήθηκε όταν στην Ελλάδα δούλεψα βοηθός του- και σε ηλικία 18 ετών έγινα φίλος με τον Γιάννη Τσαρούχη, που μου χάρισε μάλιστα μια μακέτα σκηνικού για την παράσταση της Φωτεινής Σάντρη του Ξενόπουλου που... σκηνοθετούσα. Η φιλία αυτή κράτησε ως το τέλος της ζωής του, με ενδιάμεση περίοδο το Παρίσι, όπου και με βοήθησε να γράψω το ροκ ορατόριο «666 - Η Αποκάλυψη» του Βαγγέλη Παπαθανασίου με τους Aphrodite’s Child. Κορυφαία στιγμή για μένα ήταν η γνωριμία μου με τον Δημήτρη Χορν και την Έλλη Λαμπέτη. Ο Χορν είχε μείνει άναυδος μπρος στις γνώσεις μου γύρω από το θέατρο -είχα κάνει τη Δραματική Σχολή του Τάκη Τάκωνα- και με... υποχρέωσε να ξενυχτάω μαζί τους στο σαλόνι του ξενοδοχείου τους, μιλώντας για τον Γκόρντον Γκρεγκ, τον Μαξ Ράινχαρτ, ακόμα και τον Αντονέν Αρτό. Είναι εκείνος που επέμενε να έρθω στην Ελλάδα με τη βεβαιότητα ότι... θα διαπρέψω. Η συνέχεια στην Ελλάδα ήταν απογοητευτική, και δεν τους ξαναμίλησα ως το τέλος... Αλλά δεν μ’ αρέσει να μιλάω γι’ αυτό. Για τις τεράστιες προσωπικότητες που γνώρισα στην Ελλάδα, στο Παρίσι, στη Νέα Υόρκη κ.λπ. χρειάζεται μία άλλη... συνέντευξη.
Εργαστήκατε και ως δημοσιογράφος σε ομογενειακή εφημερίδα στο Κάιρο;
Ως δημοσιογράφος στην ημερήσια εφημερίδα Πάροικος είχα διευθυντή και καθοδηγητή τον υπέροχο Σοφιανό Χρυσοστομίδη, που με βοήθησε να μάθω όλη την γκάμα της δημοσιογραφίας. Από ρεπορτάζ ή μεταφράσεις ίσαμε διορθώσεις στο τυπογραφείο με τη μυρωδιά του μελανιού. Είναι κάτι που μ’ ακολούθησε σ’ όλη μου την επαγγελματική καριέρα. Και ο «Σόφις» στην Ελλάδα έγινε διευθυντής της ΑΥΓΗΣ και για ένα διάστημα στην Κύπρο της Χαραυγής.
Το όνειρο σας για επιστροφή στην πατρίδα υλοποιήθηκε στα 22 σας χρόνια. Σήμερα στα 88 σας έτη η Ελλάδα σάς ανταμείβει, σας πικραίνει, είναι γενναιόδωρη μαζί σας ή σας ακυρώνει;
Η Ελλάδα είναι αυτό που είναι· στο κράτος και στις εξουσίες επί το πλείστον βρίσκεις τους μισαλλόδοξους και ζηλόφθονους. Τέσσερις φορές μου αρνήθηκαν την ελληνική υπηκοότητα! Κι άλλες τόσες απέρριψαν τις ταινίες που ήθελα να κάνω. Τελευταία, την ίδια τη «Γέφυρα των λεμονιών».
Σε έναν μήνα οι Έλληνες προσέρχονται στην κάλπη. Ποια είναι η μεγαλύτερη πληγή που πρέπει να επουλώσει το πολιτικό σύστημα;
Έχω αποστασιοποιηθεί από καιρό από τα κόμματα. Πιστεύω μόνο στην αξία και στο ήθος των ανθρώπων, στην καλύτερη περίπτωση των ηγετών, όσο κι αν θέλουμε να είμαστε επιφυλακτικοί στην προσωπολατρία. Αλλά το σημαντικότερο για μένα είναι ν’ απαλλαγούμε από το αριστερο-δεξιό σύνδρομο και την προσβλητική επιθετικότητα ανάμεσα στα κόμματα. Η συγκρουσιακή κοινωνία είναι αυτή που αρνιέται τον λόγο ύπαρξής της.
