Το κεντρικό κτήριο του Πανεπιστημίου Αθηνών, τα γνωστά Προπύλαια, αποτελεί έναν από τους εμβληματικούς τόπους μνήμης της Ιστορίας της πρωτεύουσας. Συνιστά μέρος της «Αθηναϊκής Τριλογίας» μαζί με την Ακαδημία Αθηνών και την Εθνική Βιβλιοθήκη. Το κτηριακό σύνολο της οδού Πανεπιστημίου αποπνέει μεγαλοπρέπεια και απλότητα ανθρώπινης κλίμακας χωρίς να απομακρύνεται από τις αρχές του κλασικισμού.
Το κτήριο των Προπυλαίων θεμελιώθηκε το 1839, σε σχέδια του Δανού αρχιτέκτονα Χάνσεν, για να αποτελέσει το κέντρο του νεοσύστατου Πανεπιστημίου της Αθήνας (ίδρυση 1837), που στεγαζόταν έως τότε στην οικία Κλεάνθη, στην Πλάκα, όπου σήμερα βρίσκεται το Μουσείο του ιδρύματος. Πολύ μεγάλο τμήμα της δαπάνης του έργου προήλθε από ποικίλες δωρεές. Πρώτη ολοκληρώθηκε η πρόσθια πτέρυγα του κτηρίου με τέσσερις αίθουσες διδασκαλίας (1843) κι αργότερα η πίσω πλευρά και η Αίθουσα Τελετών (1851).
Παράλληλα, ξεκίνησε η διακόσμηση του κτηρίου, µε πλέον χαρακτηριστική την τοιχογραφία στην εσωτερική πρόσοψη των Προπυλαίων. Το σχέδιο είχε ανατεθεί το 1861 στον ζωγράφο Καρλ Ραλ. Τελικά, λόγω οικονομικών δυσχερειών, το έργο ολοκληρώθηκε, μετά τον θάνατο του Ραλ, από τον ζωγράφο Έντουαρντ Λεµπιέτσκι το 1888. Στην τοιχογραφία εικονίζεται κεντρικά ο Όθων σε θρόνο, περιστοιχισμένος από τις αναγεννημένες στο νεοσύστατο κράτος Επιστήμες, προσωποποιημένες σε γυναικείες μορφές κατά τα πρότυπα της Αναγέννησης. Αριστερά και δεξιά της σκηνής αποτυπώνεται ο αρχαίος ελληνικός κόσμος, που ξεκινάει µε τον Προμηθέα. Ακολουθεί µια σειρά προσωπικοτήτων της αρχαιότητας, όπως φιλόσοφοι, πολεμιστές, πολιτικοί, ποιητές κ.ά. και ολοκληρώνεται µε τον Απόστολο Παύλο, τη μετάβαση δηλαδή από την ειδωλολατρία στον Χριστιανισμό.
Οι αίθουσες του κτηρίου αποτέλεσαν αρχικά χώρους εκπαίδευσης, συναναστροφής, διαμαρτυρίας. Στο εσωτερικό και στον περίβολό του έλαβαν χώρα εγκαίνια ανδριάντων και στηλών, εορτασμοί επετείων, ορκωμοσίες πτυχιούχων κ.ά. Σήμερα πια, στην Αίθουσα Τελετών και στα αμφιθέατρά του φιλοξενούνται κυρίως επιστημονικές εκδηλώσεις και συνέδρια. Όμως στη γεωγραφία της πόλης ο εξωτερικός του χώρος είναι αυτός που εξελίχθηκε στον κατεξοχήν τόπο κινητοποιήσεων, διαδηλώσεων και συγκεντρώσεων, με μνήμες αγώνων, διεκδικήσεων, πανηγυρισμών -αλλά και καταστολής- για πολλές γενιές. Εκεί, μπροστά στους ανδριάντες του Ρήγα, του Κοραή, του Καποδίστρια κ.ά. πολλά έχουν συμβεί και συμβαίνουν ακόμα. Αυτό κάνει τα Προπύλαια ίσως το πιο αναγνωρίσιμο σημείο της πόλης.
