Βενετία, Μπιενάλε, Σεπτέμβρης 2022.
Ο ερχομός στην 59η Μπιενάλε της Γαληνοτάτης συνιστά για τους εραστές της τέχνης μια ανακουφιστική απόδραση. Συμβαίνει μετά την ακύρωση, για πρώτη φορά μετά τον Μεσοπόλεμο, της υλοποίησης της διεθνούς έκθεσης το 2021. Με το περίπτερο της Ρωσίας κλειστό -μια και οι Ρώσοι επιμελητές και καλλιτέχνες, διαμαρτυρόμενοι για την επέμβαση Πούτιν, απέσυραν τη συμμετοχή τους- να μας θυμίζει τον πόλεμο που συνεχίζεται στο υπογάστριο της Ευρώπης.
Ο καιρός γλυκός, καλοκαιρινός, χωρίς τις συνήθεις μπόρες, κι ας τον οφείλουμε στην κλιματική κρίση, προτρέπει σε μακρές περιπλανήσεις.
Τα τσουχτερά εισιτήρια -25 ευρώ μόνο για μία και μοναδική επίσκεψη στους Τζαρντίνι και στην Αρσενάλε αντίστοιχα- λειτουργούν ασφυκτικά. Καθιστούν αδύνατη την επίσκεψη όλων και ιδίως εκείνων των περιπτέρων με τεράστιες ουρές όπως το ελληνικό με το 3D-Video της Λουκίας Αλαβάνου που συνδέει με ενδιαφέροντα, εικονικό τρόπο την ιστορία του εξαθλιωμένου βασιλιά Οιδίποδα με τη σύγχρονη των βασιλιάδων των Τσιγγάνων και τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των Ρομά.
Το σκεπτικό της έκθεσης
Έρχονται σε ευθεία αντιπαράθεση με το σκεπτικό της φετινής Μπιενάλε. Που διοργανώθηκε μεθοδικά από την επιμελήτρια Τσετσίλια Αλεμάνι, με βάση δύο θεματικούς άξονες.
Ο ένας είναι η ελευθερία της φαντασίας που διαδηλώνεται ήδη με τον τίτλο της, τον αντλημένο από το ομώνυμο παιδικό βιβλίο της παραγνωρισμένης συντρόφου του Μαξ Έρνστ, σουρεαλίστριας ζωγράφου και συγγραφέως Λεονόρας Κάριγκτον: «Το γάλα των ονείρων». Το ζωγραφικό της έργο που δείχνεται ως υπόμνηση στην Αρσενάλε δένει στις φόρμες της τον άντρα, τη γυναίκα και το ζώο, τους κέλτικους και αρχαιοελληνικούς μύθους. Προσπαθεί να διεκδικήσει ξανά «τα δικαιώματα των γυναικών», «τα μυστήρια που ήτανε δικά μας και βιάστηκαν, εκλάπησαν ή καταστράφηκαν». Προβάλλεται εκτενέστερα στο κτήριο της συλλογής της Πέγκι Γκούγκενχαϊμ κοντά στην Ακαδημία, μαζί με άλλα έργα του σουρεαλιστικού κινήματος, του Έρνστ και του Τανγκί, της Αμερικανίδας ζωγράφου Ντοροτέα Τάνινγκ -που αποτύπωσε στο έργο της την αγχώδη ενηλικίωση των κοριτσιών-, της φίλης της Κάριγκτον, Λεονόρ Φινί, της Αργεντινής καλλιτέχνιδος που κατάφερε να ανατρέψει τους κατεστημένους, και στους κύκλους των σουρεαλιστών, ρόλους του αρσενικού και του θηλυκού.
Ο άλλος αφορά τη σύνδεση της καταπίεσης της γυναίκας και δη της γυναίκας στις χώρες της αποικιοκρατίας με τα οικολογικά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα, λόγω της άκρας εκμετάλλευσης των πάλι ποτέ αποικιοκρατούμενων χωρών και λαών από τα ισχυρά κράτη της Δύσης. Στηρίζεται, όπως λέει και η ίδια η επιμελήτρια, στις μελέτες της ομότιμης καθηγήτριας στο Τμήμα Ιστορίας της Συνείδησης καθώς και στο Τμήμα Φεμινιστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Καλιφόρνια, Ντόνα Χάραγουεϊ. Που αποκάλυψε τα προτάγματα της κεφαλαιοκρατικής, λευκής, πατριαρχικής αντίληψης του κόσμου.
Οι Καταρίνα Φριτς και Σιμόν Λέι ανοίγουν τον δρόμο
Δύο πρωτοπόρες γλύπτριες μας κατευθύνουν με τα επιβλητικά έργα τους στις πρωτοποριακές εκθέσεις των Τζαρντίνι και της Αρσενάλε: Η Γερμανίδα Καταρίνα Φριτς και η Αμερικανίδα Σιμόν Λέι. Αμφότερες προβάλλουν τον καθοριστικό ρόλο του θηλυκού όντος στην αγέλη και στην κοινότητα.
Η Καταρίνα Φριτς δείχνει στην είσοδο του κεντρικού περιπτέρου των Giardini μια υπερφυσική -420x160x380cm- αφρικανική ελεφαντίνα, γραμμένη με ρεαλιστική ακρίβεια και της παραμικρότερης πτύχωσής της πάνω στον πολυεστέρα, τη βαμμένη στην πρασινωπή τονικότητα της πατίνας του μπρούντζου. Την τοποθετεί ανάμεσα σε καθρέφτες, πάνω σε μια λευκή βάση, προσδίδοντάς της μια μεταφυσική, θεϊκή υπόσταση. Δηλώνει έτσι την προεξάρχουσα θέση της στις οικογενειακές δομές του πιο έξυπνου και πιο ειρηνικού θηλαστικού. Σύρει ταυτόχρονα μια ενοποιό γραμμή ανάμεσα στον φημισμένο «φυλακισμένο ελέφαντα των Τζαρντίνι» του 19ου αιώνα και στη φυλακισμένη μέσα στη σύγχρονη κανονικότητα γυναίκα.
Η Σιμόν Λέι μάς εισάγει στην Αρσενάλε με το τεράστιο χάλκινο γλυπτό (τεσσάρων και πλέον μέτρων) ενός κοριτσιού που το σώμα του αποτελεί το αποτύπωμα ενός πλίνθινου σπιτιού -εξού και ο τίτλος «Brick House»- και το αφρικανικό του πρόσωπο χωρίς μάτια περιβάλλεται από κοτσίδες όμοιες με τις αλυσίδες των σκλάβων που καταλήγουν σε όστρακα. Πρόκειται για ένα από μια σειρά γλυπτών, σμιλεμένο το 2019, που εκτέθηκε για πρώτη φορά στη Χάι Λάιν, ανάμεσα από τους ουρανοξύστες, της Νέας Υόρκης. Ενώνει το ανθρώπινο σώμα με στοιχεία της παραδοσιακής αφρικανικής αρχιτεκτονικής. Έχει στηθεί ανάμεσα στις κολλαγραφίες και στις λιθογραφίες της Αφροκουβανής Μπελκίς Αγιόν, τις μορφωμένες ανάμεσα στην πρωτόγονη και την αφαιρετική τέχνη. Που πιστεύει ότι μπορεί να «ομιλήσει μέσα από την πνευματικότητα της ανθρώπινης φύσης σε ένα παγκόσμιο κοινό» με φιγούρες που δηλώνουν γονατιστές τον σεβασμό τους στα πλάσματα της φύσης.
Οι δύο καλλιτέχνιδες μας ανοίγουν τον δρόμο στην ιστορία του μοντέρνου και της σύγχρονης τέχνης που γράφτηκε και γράφεται και από γυναίκες δημιουργούς. Αναφέρουμε ενδεικτικά, λόγω της οικονομίας του χώρου, την ουκρανικής καταγωγής Σόνια Ντελονέ στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, τα κυβιστικά κολάζ από κομμάτια που «είχε δει στα σπίτια Ουκρανών αγροτών», αλλά και τις κινήσεις και τους ρυθμούς της πόλης αργότερα πάνω σε υφάσματα που συνέδεσαν τον φουτουρισμό με την χειροποίητη «κινητική» τέχνη, τις καλές με τις εφαρμοσμένες τέχνες. Μνημονεύουμε τα απρόσωπα υβριδικά πλάσματα της Ρουμάνας Άντρα Ουρσούτα, τα εξπρεσιονιστικά γραμμένα, τα κακοποιημένα από τα τεράστια, ενήλικα χέρια βρέφη της Ελβετίδας Μίριαμ Χαν.
Τα περίπτερα της Μπιενάλε
Η Σιμόν Λέι είναι η πρώτη μαύρη Αμερικανίδα καλλιτέχνις που εκπροσωπεί την Αμερική στο φτιαγμένο σαν αχυρένιες καλύβες περίπτερο των Τζαρντίνι. Συμπληρώνει εκεί τη «γλυπτοθήκη» των Αφρικανών γυναικών που εκτελούν μέσα στο καθεστώς της καταπίεσής τους το τελετουργικό του πλυσίματος των ρούχων ή στέκονται αγέρωχες με το βλέμμα σκυμμένο, τα χέρια ακουμπισμένα υπομονετικά πάνω στους γοφούς.
Το πέρασμα από τα περίπτερα είναι αναγκαστικά φευγαλέο. Το γαλλικό μετατρέπεται σε ένα ηχογραφικό στούντιο - μπαρ - κατοικία της Γαλλίδας με καταγωγή από την Αλγερία και έδρα δημιουργίας το Λονδίνο Ζινέμπ Σεντιρά που ονοματίζει «Τα όνειρα δεν έχουν τίτλο». Ο επισκέπτης μπορεί να καθίσει στα τραπέζια του μπαρ με τα μισογεμισμένα ποτήρια και τασάκια, να ακούσει τη συνέντευξή της από τον καναπέ, να δει το ξύλινο χειροποίητο φέρετρο στο τελευταίο δωμάτιο που υπενθυμίζει τους νεκρούς στον πόλεμο ανεξαρτησίας της Αλγερίας. Απογοητευτικό το εντελώς λευκό, σε ένα κενό περιεχομένου αναμάσημα της εννοιολογικής τέχνης άδειο κτήριο της Ισπανίας, αλλά και το βραβευμένο βρετανικό περίπτερο. όπου ακούμε συναυλίες α καπέλα της πρώτης μαύρης Βρετανίδας που συμμετείχε στην Μπιενάλε, Σόνια Μπόις. Εντυπωσιακό το περίπτερο της Δανίας, όπου «περπατήσαμε τη Γη» με τους φωτορεαλιστικούς γυναικείους κένταυρους της Ούφε Ισολότο, τους τοποθετημένους μέσα σε στάβλους, που θέτουν τα καίρια ερωτήματα στην αντιφατική σχέση μας με τον κόσμο. Αξιοσημείωτη η επιστροφή στις «παραδοσιακές» μορφές της τέχνης, τη ζωγραφική, τη γλυπτική, τη χαρακτική, την κεραμική και την υφαντική.
Το δημόσιο έργο της σύγχρονης τέχνης σε ιστορικά κτήρια
Ο ινδικής καταγωγής Βρετανός Ανις Καπούρ μετατρέπει την Ακαδημία και το Παλάτι Μενφρίν σε έναν τρομακτικό τόπο σφαγής, φτιαγμένο με κόκκινες σκόνες και σιλικόνη.
Ο Γερμανός Άνσελμ Κίφερ προσγειώνει το κατεξοχήν σύμβολο εξουσίας της επεκτατικής Γαληνοτάτης, το παλάτι των Δόγηδων, στο μακρινό παρελθόν μιας πολιτείας που ζούσε από τα προϊόντα της αλιείας και των αμπελώνων της. Εγκαθιστά σε 800 τ.μ. τους τεράστιους καμβάδες του μπροστά από έργα διάσημων ζωγράφων της Ώριμης Αναγέννησης, όπως οι Τιντορέτο και Βιτσεντίνο που απαθανάτισαν τις νικηφόρες μάχες της στη στεριά και στη θάλασσα. Μεταφέρει πάνω στη ραγισμένη ζωγραφική του επιφάνεια, μέσα στα απτά, τρικυμιώδη, μουντά και εκρηκτικά λαμπερά κύματα, με τις καμένες κληματόβεργες που οριοθετούν τη λιμνοθάλασσα, στις ενσωματωμένες και επιζωγραφισμένες ακέφαλες και άυλες φορεσιές εργασίας των ανθρώπων του μόχθου με το δρεπάνι και τα διάσπαρτα παπούτσια, το ανοιγμένο φέρετρο με τα λείψανα του προστάτη της Αγίου Μάρκου, την αποσύνθεση και την παρακμή της. Στο διάβα μας για την έκθεση ανάμεσα από τις πανοπλίες, το οπλοστάσιο και τις φυλακές ένα μοναδικό έργο -προσωρινή δωρεά- της μοναδιαίας εκφράστριας του Μπαρόκ Αρτεμισίας Τζεντιλέσκι μας θυμίζει τον ερωτισμό της αμφιλεγόμενης και επαναστατικής «Μαρίας Μαγδαληνής σε έκσταση».
Η εξπρεσιονίστρια Μαρλέν Ντιμά σφραγίζει στο Παλάτι Γκράσι, σε μιαν έκθεση που αποκαλεί «Open-End», την ισχύουσα δύναμη της ζωγραφικής σε έργα που ανασύρουν το δημιουργικό είναι της γυναίκας μέσα από το Αιδοίο της «Πηγής της Ζωής» και τη φθορά της ύπαρξης.
Δίνουν την αναγκαία, αναζωογονητική πνοή της σύγχρονης, ριζοσπαστικής τέχνης σε κτήρια που θα είχαν καταρρεύσει μέσα στον χρόνο.
Info:
Μπιενάλε Βενετίας: 23 Απριλίου - 27 Νοεμβρίου 2022
Ανσελμ Κίφερ, Παλάτι των Δόγηδων, μέχρι τις 29 Οκτωβρίου. Ανίς Καπούρ, Γκαλερί της Ακαδημίας και παλάτι Μανφρίν, μέχρι τις 9 Οκτωβρίου. Μαρλέν Ντιμά, Παλάτι Γκράσι, μέχρι τις 8 Ιανουαρίου 2023
