Μια φορά κι έναν καιρό... Ένα τσιγγάνικο παραμύθι δεν ξεκινάει με τον τρόπο που έχουμε συνηθίσει, ούτε τελειώνει με το «ζήσαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα». To «μασάλι», όπως ονομάζεται το παραμύθι στη ρομανί γλώσσα, έχει τους δικούς του κανόνες και αφηγηματικές δομές, έχει σασπένς και περιπέτεια, συμβολοποιεί τη διδαχή και τα μηνύματά του και, όπως όλα τα παραμύθια του κόσμου, προορίζεται να συναρπάσει τα παιδιά. Στη δική μας περίπτωση το μασάλι, έτσι όπως συμπυκνώνει ταυτοτικά στοιχεία της τσιγγάνικης κουλτούρας, γίνεται πρεσβευτής μιας κοινωνίας και ενός πολιτισμού που συχνά δαιμονοποιούμε και καμιά φορά συμπονούμε.
Τον ρόλο του πρεσβευτή άλλωστε δίνει στο βιβλίο του «H ζωή και τα βιώματα των Ρομά μέσα από τα τσιγγάνικα παραμύθια», που μόλις κυκλοφόρησε από την οργάνωση Ρομά Χωρίς Σύνορα, σε εικονογράφηση Ελένης Παπαθανασίου και Μαρίας Αλεξανδρή, με επιχορήγηση από τη Διεύθυνση Γραμμάτων του ΥΠΠΟΑ, ο Παναγιώτης Χαρίτος, ένας νεαρός εκπαιδευτικός, που με ιδιαίτερη έγνοια για τη διάσωση της προφορικής παράδοσης και της γλώσσας των τσιγγάνων κατέγραψε για πρώτη φορά παραμύθια από διαφορετικές φάρες στους Σοφάδες, τα μετέφερε στην ελληνική και τα παραδίδει ως δώρο στη φυλή του και ως αντίδωρο σε όλους εμάς. «Είναι ευκαιρία μέσα από τα τσιγγάνικα παραμύθια οι αναγνώστες να γνωρίσουν τον “άγνωστο” πολιτισμό των Ρομά» λέει.
Όμως ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Ήτανε και δεν ήτανε… «Ο τσιγγάνος παραμυθάς, μ’ αυτή τη φράση ξεκαθαρίζει από την αρχή στους ακροατές του ότι αυτά που πρόκειται να πει μπορεί να είναι αληθινά μπορεί και να μην είναι» λέει ο Π. Χαρίτος εξηγώντας ότι «τα τσιγγάνικα παραμύθια έχουν κάποιες ιδιαιτερότητες στις αφηγηματικές τεχνικές, όπως για παράδειγμα όταν τελειώνουν, κλείνουν με την φράση “εκεί ήμουνα, εδώ ήρθα”. Αυτό σημαίνει ότι ο τσιγγάνος παραμυθάς θέλει να δείξει ότι ήταν μέσα στην ιστορία, την είδε όλη και μετά βγήκε απ’ αυτή και ήρθε να μας την αφηγηθεί. Αυτά είναι κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του τσιγγάνικου παραμυθιού τα οποία εντείνουν τη συναισθηματική φόρτιση του ακροατή, διεγείρουν την περιέργεια και κρατάνε σε αμείωτη αγωνία το ακροατήριο».
Διαβάζοντας τα 25 παραμύθια της έκδοσης συμμετέχουμε, λες, στις περιπέτειες της φτωχής και της πλούσιας τσιγγάνας, του τσιγγάνου που αθωώθηκε στο δικαστήριο, αλλά και του νεαρού τσιγγάνου που έκανε τον γάμο του χωρίς βοήθεια από πουθενά, παρακολουθούμε τον τσιγγάνο βασιλιά με το φτερωτό άλογο. Η δικαιοσύνη, η ελευθερία, η αδικία, η διαφάνεια, η αξιοπρέπεια, η αλήθεια, η καλοσύνη είναι αφηγηματικά μοτίβα που εναλλάσσονται διαρκώς. «Όλα αυτά τα λένε οι τσιγγάνοι παραμυθάδες για να στείλουν ένα μήνυμα αισιοδοξίας σε πολλούς αποδέκτες, αλλά κυρίως για να διαδώσουν ηθικές αξίες και αρχές στα μέλη της κοινότητας. Εκτός από ψυχαγωγικό ρόλο, έχουν λοιπόν και εκπαιδευτικό χαρακτήρα». Όταν οι τσιγγάνοι ήταν αποκομμένοι από την εκπαιδευτική διαδικασία, «ο αρχηγός της κάθε τσιγγάνικης φυλής προσπαθούσε μέσα από τα παραμύθια να μορφώσει, να εκπαιδεύσει και να διαδώσει στην τσιγγάνικη κοινότητα τις αρχές, τις αξίες αλλά και τις παραδόσεις της τσιγγάνικης κοινωνίας» μας εξηγεί ο Π. Χαρίτος.
Καθώς τον ακούμε, φανταζόμαστε την κοινότητα καθισμένη σε κύκλο μπροστά από τη φωτιά έξω ή μέσα στα τσαντίρια να ακούει τον παραμυθά. «Παλιά υπήρχε ένας παραμυθάς σε κάθε φυλή. Ο παραμυθάς ήταν ο παιδαγωγός, ο εμψυχωτής, αυτός που κρατούσε τις ισορροπίες και τη δικαιοσύνη μέσα στην κοινότητα» λέει ο συνομιλητής μας. «Μετά άρχισαν οι παππούδες να αφηγούνται τα παραμύθια στα εγγόνια τους. Σήμερα αυτή η παράδοση δεν υπάρχει πια, γι’ αυτόν τον λόγο αποφάσισα να καταγράψω και να γράψω τα τσιγγάνικα παραμύθια, για να μην χαθούν στον χρόνο».
Ο Παναγιώτης Χαρίτος άκουγε τα παραμύθια από τη γιαγιά του. Από τότε του μπήκε το σαράκι της καταγραφής. «Όταν αποφάσισα να τα καταγράψω, επισκέφθηκα 35 διαφορετικές φάρες στους Σοφάδες. Κάθε φάρα έχει τα δικά της παραμύθια. Αναλόγως με τη φάρα, υπάρχει διαφοροποίηση στη θεματολογία των παραμυθιών. Σε άλλη φάρα είναι αστεία, σε άλλη διδακτικά, σε άλλη φάρα τα παραμύθια έχουν κοινωνικά μηνύματα, σε κάποιες άλλες φάρες έχουν διασκεδαστικό χαρακτήρα και σε άλλες έχουν κάποιες διαφορές στο ύφος, το ήθος και το λεξιλόγιο» μας εξηγεί.
Ταυτόχρονα όμως μεταφέρει και τον καημό του. «Αν μπορούσε να υπάρξει μια επιχορήγηση από έναν φορέα, νομίζω πως θα ήταν χρήσιμο να εκδοθεί αρχικά ένα γλωσσάρι της τσιγγάνικης γλώσσα και στη συνέχεια -γιατί όχι;- να εκδοθεί και ένα βιβλίο με τα τσιγγάνικα παραμύθια στη γλώσσα των Ρομά. Στόχος μου είναι επίσης να μπορέσουμε να διαδώσουμε τα τσιγγάνικα παραμύθια μέσα από το Διαδίκτυο για να μπορούν να τα ακούνε όχι μόνο τα Ρομά παιδιά. Σήμερα, που το Διαδίκτυο είναι τόσο διαδεδομένο στις ζωές μας, γιατί να μην έχουν χώρο σ’ αυτό και οι παραδόσεις των Ρομά;»
Επειδή η γλώσσα των Ρομά είναι προφορική, ένας από τους βασικούς επίσης στόχους του βιβλίου είναι να καταγραφεί η ίδια η γλώσσα. «Όσο περνάνε τα χρόνια και οι τσιγγάνοι είναι διαρκώς σε επαφή με την τηλεόραση, το Διαδίκτυο και τα νέα μέσα πληροφόρησης, προστίθενται στην τσιγγάνικη γλώσσα νέα στοιχεία και όροι με αποτέλεσμα να αλλοιώνεται η τσιγγάνικη γλώσσα» διαπιστώνει. «Χρήσιμο θα ήταν να διατηρήσουμε τον γλωσσικό θησαυρό των τσιγγάνων. Σίγουρα δεν είναι μουσειακό είδος μια γλώσσα, εξελίσσεται διαρκώς, αλλά καλό είναι να θυμόμαστε τις απαρχές της».
Ο Παναγιώτης Χαρίτος είναι εκπαιδευτικός σε σχολείο Ειδικής Αγωγής και επιστημονικός συνεργάτης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας για παιδιά Ρομά. Έχει τελειώσει Πολιτικές Επιστήμες και Κοινωνική Διοίκηση στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης και έχει κάνει δύο μεταπτυχιακά, το ένα πάνω στην Οργάνωση και Διοίκηση της Εκπαίδευσης στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και το δεύτερο στα Ανθρώπινα Δικαιώματα και Εκπαίδευση στο ΕΚΠΑ. Τον ρωτάμε πώς διένυσε όλη αυτή τη διαδρομή. «Όταν έδινα Πανελλαδικές, διάβαζα μέσα σε ένα αμάξι με κεριά που έπαιρνα από την εκκλησία». Σταματάει απότομα την αφήγηση. «Για τη δική μου ζωή θα σας πω άλλη φορά» λέει κοφτά. Το επίμαχο και ο στόχος άλλωστε στη δική του περίπτωση είναι «κι άλλα Ρομά παιδιά να ακολουθήσουν τον δρόμο της γνώσης και της επιστήμης για να σπάσουμε τον πάγο, τα κοινωνικά στερεότυπα και τον ρατσισμό».
