Στα δέκα χρόνια που απαίτησε η ολοκλήρωσή του βιβλίου, χρειάστηκε να διαβάσω πολλά για τους ελληνιστικούς χρόνους, το Βυζάντιο, την ενετοκρατία την τουρκοκρατία, τον 19ο αιώνα για να μπορέσω να συνομιλήσω με τα κείμενα εμβληματικών συγγραφέων μας του 20ού αιώνα που προβληματίστηκαν για την ελληνικότητα· έννοια που υπονοεί την αυτοσυνείδηση του έθνους/λαού όπως διαμορφώνεται από τη ζωντανή σχέση μας με μια μακραίωνη παράδοση, μοναδική σε έκταση, ποικιλία και βάθος.
Η ζωντανή σχέση με όσα κληρονομήσαμε επηρεάζεται από την εν κινήσει πραγματικότητα εντός και εκτός συνόρων. Είναι επομένως δυναμική και όχι αναλλοίωτη, ενεργοποιώντας την αξιοποίηση και ανανέωση όσων παραδεδομένων προσφέρονται για νέες συμβολικές μορφές, νέα εννοιολογικά μορφώματα και ιδέες στην τέχνη, τη θεωρία, την κριτική, την πολιτική, την οικονομία και στις εφαρμογές.
Με όλα τα παραπάνω, η ελληνικότητα υποδηλώνει το ριζικό φαντασιακό μας που με τα βιώματα και την παιδεία του λαού αποκτά ιστορικό και κοινωνικό χαρακτήρα. Δεν εκφράζει την ταυτότητα -το ποιοι είμαστε και το τι κάνουμε-, αλλά την κοινωνική και εθνική αυτεπίγνωση όσον αφορά τους πόθους, τις ανάγκες και τις δυνατότητες χειραφέτησής μας από σκοταδιστικές προκαταλήψεις ενισχύοντας την αυτενέργεια σχετικά με τον προσανατολισμό και την προοπτική ενός βιώσιμου μέλλοντος.
Το βιβλίο προβληματοποιεί όσα εκφράζουν λόγος, πράξεις ή πρακτικές για ιδέες και ιδεολογίες που προωθήθηκαν ή περιθωριοποιήθηκαν στο πλαίσιο του έθνους/λαού, που δεν είναι ιδέα ή μύθος, αλλά συγκεκριμένη ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα. Τέτοια ζωτικά ζητήματα αυτοαντίληψης και κοσμοαντίληψης απαιτούν πολύπλευρη έρευνα και το μόνο που διαθέτουμε για να προχωρήσουμε είναι, όπως έλεγε ο Πλάτων, μια σχεδία, καθώς δεν υπάρχει άλλο μέσο να μας πάει ασφαλέστερα και με λιγότερο κίνδυνο στην πιστότητα των ιδεών. Στα «Σύγχρονα κάτοπτρα», «σχεδία μου» είναι η ιστορική και κριτική προσέγγιση των πρισμάτων ελληνικότητας των Π. Γιαννόπουλου, Ι. Δραγούμη, Γ. Σκληρού, Γ. Σαραντάρη, Κ. Τσάτσου, Ζ. Λορεντζάτου, Δ. Χατζή, Χρ. Μαλεβίτση. Αυτά εξετάζω στα ιστορικά τους συγκείμενα και υπό την ευρύτερη δυνατή προοπτική.
Εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, όλα ρίχνουν το βάρος σε μία από τις όψεις της παράδοσής μας ή στην αντίθετή της δίνοντας λαβή στη διαμόρφωση ιδεολογικών και πολιτικών θέσεων ασύμβατων με τη μακρά διαχρονία της ελληνοανατολικής και ελληνοδυτικής μας παράδοσης μέχρι και σήμερα, στη φάση της παγκοσμιοποίησης και του αναθεωρητισμού. Ιδέες όπως «Μεγάλη» ή «Νέα» Ελλάδα, ιστορική συνέχεια ή ασυνέχεια, ελληνοκεντρισμός ή κοσμοπολιτισμός, Δύση ή Ανατολή, Ορθοδοξία ή εκκοσμίκευση, λόγια ή λαϊκή παράδοση άκρια παγιώθηκαν και μεταλλάχτηκαν σε αγκυλωμένα ιδεολογήματα ή πολιτιστικά στερεότυπα, με αποτέλεσμα οι αντιθέσεις να εσωτερικεύονται σαν αγεφύρωτα χάσματα και να δημιουργούν έτσι το ιδεολογικό κενό με το οποίο κινούμαστε στη δίνη των περιστάσεων, της διεθνούς συγκυρίας και των άκρως ρευστών συμμαχιών.
Εκλογίκευση και εκκοσμίκευση*
«…Είναι φανερό πως αναγκαίες διαδικασίες εκλογίκευσης και εκκοσμίκευσης αίρουν τη βεβαιότητα του Ζ. Λορεντζάτου ότι η ταυτότητά μας αποκαθίσταται με την υπαγωγή της αρχαιολατρείας στην ορθόδοξη ευσέβεια και άρα της γνώσης στην πίστη, της φιλοσοφίας στη θρησκεία, της θεωρίας στην ιδεολογία, της εναντίωσης στην υποταγή ή της διαφωνίας στη συμμόρφωση. Αναλόγως, αίρουν και τη βεβαιότητα του Δ. Χατζή ότι η πολιτική και πολιτισμική μας ενότητα αποκαθίσταται με την υπαγωγή της λόγιας στη δημώδη παράδοση…
…Αν εξαιρέσουμε τον Γ. Σκληρό και τον Ν. Κάλας, που υποκατέστησαν την ανθρωποκεντρική μεταφυσική με την ιστορική κοινωνιολογία ή τη φιλοσοφική ανθρωπολογία και τις επιστήμες του ανθρώπου, ο Γ. Σαραντάρης είναι ίσως ο μόνος από τους Έλληνες ποιητές/φιλοσόφους του 20ού αι. που διείδε ότι εκκοσμίκευση και ουσιαστική εκλογίκευση είναι ενοποιητικά εγχειρήματα, αναγκαία και θετικά όχι μόνο για την ποίηση και τον πολιτισμό, αλλά και για την κοινωνία και την πολιτική. Επειδή στο πλαίσιο σχεδίων συντονισμού και εναρμόνισης αχρηστεύουν τις αναγωγές με τις οποίες δογματισμός και εργαλειακός ορθολογισμός μετατρέπουν συμπληρωματικές σχέσεις σε αντιθέσεις και αντιπαραθέσεις, που καταλήγουν στην εξάλειψη, την προσάρτηση ή στον αποκλεισμό εναλλάξ του ενός εκ των δύο κατ’ επίφαση αντίθετων στοιχείων…».
* Απόσπασμα από το βιβλίο «Σύγχρονα κάτοπτρα της ελληνικότητας, ιδέες και ιδεολογήματα στον 20ό αιώνα»
