Γεννημένος στο Πόρτο το 1967, εναλλάσσοντας αδιάλειπτα το χειρουργικό νυστέρι με την ποιητική γραφίδα, ο Πορτογάλος Ζοάο Λουίς Μπαρρέτο Γκιμαράες ανήκει σ’ εκείνη την οικουμενική κατηγορία των γιατρών - ποιητών που ανάμεσά τους συναντάει κανείς τον Γάλλο Βικτόρ Σεγκαλέν, τον Γερμανό Γκόφριντ Μπεν ή τον Αμερικανό Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς, τους συμπατριώτες του Φερνάντο Ναμόρα και Μιγκέλ Τόργκα ή τους δικούς μας Τάκη Σινόπουλο και Μανόλη Αναγνωστάκη.
Με 11 ποιητικά βιβλία στο ενεργητικό του, πολλά από τα οποία έχουν μεταφραστεί σε διάφορες γλώσσες και έχουν αποσπάσει τιμητικές διακρίσεις, η πρώτη του γνωριμία με το ελληνικό κοινό γίνεται μέσα από ένα βιβλίο που φέρει τον οικείο αλλά ταυτόχρονα παραπλανητικό τίτλο "Μεσόγειος", καθώς εδώ η επικράτειά της και η σημασία της υπονομεύονται ήδη από τη φράση του Predrag Matvejevitch με την οποία ανοίγει το βιβλίο: «Δεν γνωρίζουμε με σιγουριά μέχρι πού φτάνει η Μεσόγειος».
Ο Ζοάο Λουίς Μπαρρέτο Γκιμαράες περιδιαβαίνει τη λεκάνη της Μεσογείου με την πυξίδα τού σύγχρονου Ευρωπαίου, φιλοπερίεργου πλάνητα και γεννημένου κοσμοπολίτη, αναγνωρίζοντας σ’ αυτήν τη μυθική του πατρίδα, ανιχνεύοντας την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, την αιγυπτιακή μυθολογία και τις ιουδαιοχριστιανικές παραδόσεις στα θραύσματα όλων των πολιτισμών της που ενοικούν στους στίχους της ποίησής του, όπως οι όρκοι αγάπης και τα ονόματα των εφήμερων πολύγλωσσων εραστών τα σκαλισμένα πάνω στα «φύλλα του κάκτου».
Ο Πορτογάλος ποιητής σκύβει με νοσταλγία, τρυφερότητα αλλά και ειρωνεία ανατόμου σωμάτων και ψυχών πάνω από τον Νότο της Ευρώπης, που ξεκινάει από τις Ηράκλειες στήλες και εκτείνεται ώς το Μαρακές, τον Βόσπορο και τα Ιεροσόλυμα, αναμιγνύοντας σε κάθε στίχο το παρελθόν με το παρόν, ζωντανεύοντας και ερμηνεύοντας ποιητικά ιστορικές διαδρομές, πρόσωπα και γεγονότα, φέρνοντας κάθε στιγμή αντιμέτωπα το ατομικό με το συλλογικό, φωτίζοντας αδιόρατες λεπτομέρειες και αναζητώντας το προσωπικό φευγαλέο ίχνος μέσα στη «λάσπη της Ιστορίας».
Η "Μεσόγειος" του Ζοάο Λουίς Μπαρρέτο Γκιμαράες δεν είναι «μια θάλασσα ελληνική ή ρωμαϊκή που έχει τέλος», για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του Φερνάντο Πεσσόα, αλλά μια θάλασσα αστείρευτης έμπνευσης και ζωογόνου φαντασίας χωρίς γεωγραφικά σύνορα και χρονικά όρια, όπου συναντά κανείς τον Ποσειδώνα, τον Αρχιμήδη και την Υπατία, τις γάτες της Άνω Μεράς, τις προσφυγικές ροές και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, το TGV Μάλαγα - Κόρδοβα, την Deutsche Bank και την ανεργία των νέων, την πολιτική διαφθορά, την ανθρώπινη ποταπότητα και υπέρβαση.
Η "Μεσόγειος" τιμήθηκε στην Πορτογαλία με το Prémio nacional de Poesia António Ramos Rosa και στις ΗΠΑ με το Willow Run Poetry Book Award 2020. Στην Ελλάδα σηματοδοτεί την έναρξη της νέας σειράς ποίησης, στις εκδόσεις Νήσος, σε επιμέλεια της γράφουσας.
*Η Μαρία Παπαδήμα είναι μεταφράστρια, καθηγήτρια στο ΕΚΠΑ
Το σχήμα των πραγμάτων
Όλη τη μέρα πλέαμε στο στενό
της Μεσσήνης (μακριά απ’ τους αρχαίους πολέμους όπου
έπεφταν βροχή οι πέτρες). Έκανα
ό,τι έκανες ‒
όπως τα επαναλαμβανόμενα κύματα που σπάνε
ώριμα στην παραλία
δοκιμάζοντας τις ατέλειές τους σε μια θάλασσα
που δεν σταματάει. Οι θεοί αργόσχολοι έκαναν
διακοπές στην Ταορμίνα (ο Ποσειδώνας
χάριζε την ηρεμία σε ένα σμήνος γιοτ
κάποιος ονόματι Ήφαιστος άφηνε ήσυχο το
χιόνι στην κορφή της Αίτνας). Έκανα
ό,τι έκανες ‒
(σαν το αντίγραφο ενός κλειδιού
τη στιγμή της αντιγραφής).
«Πειράζει να’ ναι Πέπσι;»
για τον Bernardo Pinto de Almeida
Μου αρέσει να βλέπω
ιερογλυφικά στα χνάρια των γλάρων.
Δεν μ’ αρέσει οι γιορτές να πέφτουν το
Σαββατοκύριακο. Μου αρέσουν οι νωπογραφίες της
Πομπηίας μέρες με καύσωνα. Δεν μ’ αρέσει
καθόλου που οι Έλληνες έπιναν κρασί νερωμένο.
Προτιμάω τους ήρωες χωρίς όνομα από το
όνομα των μεγάλων ηρώων. Διακρίνω τον πόνο
της απώλειας από την ολική απώλεια πόνου. Μου αρέσει
να νιώθω παντού τη μουσική στη ζωή μου.
Δεν μου αρέσει η Μεσόγειος
μεταμορφωμένη σε νεκροταφείο.
Προτιμάω τις καταθέσεις ψυχής από τις τραπεζικές
καταθέσεις. Διακρίνω τη ρευστότητα των τραπεζών
από τη ρευστότητα των ματιών σου. Μου αρέσει
μια σαλάτα του Καίσαρα σε μια piazza της Ρώμης.
Δεν μου αρέσει να ζητάω Κόκα Κόλα και να μου λένε:
«Πειράζει να ’ναι Πέπσι;»
Η στέγη του παντός
Ο ουράνιος θόλος στη Ρόδο το βράδυ αυτό του Αιγαίου
είναι ένα θέατρο διαφορετικό
από αυτό που ατένισε
η Υπατία. Τυχερός που δεν είμαι Αιγύπτιος (ή
Ασσύριος ή
απ’ την Ουρ) και ο ήλιος είναι μονάχα ήλιος
(το φεγγάρι: τίποτα πέρα από φεγγάρι)
καθαρή γεωμετρία για να προβλέπουμε παλίρροιες
και βροχές
στο ημερολόγιο. Τι ωραία λοιπόν να μπορώ να μην ξέρω
να επιλέγω την άγνοια
να ξαπλώνω και να κοιτάζω τον ουρανό
(τη στέγη του παντός)
χωρίς να διαβάζω θεϊκές προθέσεις
ή εξηγήσεις
για τα ανθρώπινα. Το Θείο είναι να μπορείς να βλέπεις
αλλά να χαμηλώνεις αμέσως το βλέμμα ‒
σαν την τραυματισμένη παπαρούνα
που ώρες μετά που την ξε-
χώρισες
παραδίδει το πνεύμα με μια υπόκλιση μπροστά στο μυστήριο
του κόσμου.
