Ο Κορνήλιος Καστοριάδης μεγάλωσε στην Αθήνα, γεννήθηκε ωστόσο στην Κωνσταντινούπολη στις 11 Μαρτίου 1922, πράγμα που σημαίνει ότι σε λίγες μέρες θα γινόταν 100 χρόνων.
Κάποιες ακόμη σημαντικές χρονολογίες: τον Δεκέμβριο του 1945 θα φύγει για το Παρίσι με το μυθικό πλέον πλοίο "Ματαρόα", που μεταφέρει στη γαλλική πρωτεύουσα ένα σύνολο από φερέλπιδες νέους και νέες - διανοούμενους, καλλιτέχνες, επιστήμονες. Προτού μεταναστεύσει, ο Καστοριάδης είχε προλάβει να συνδεθεί με τον ριζοσπαστικό πολιτικό κύκλο του Άγι Στίνα, του ανθρώπου που του ενέπνευσε το πάθος για την κοινωνική δικαιοσύνη και το αμείλικτο κριτικό πνεύμα απέναντι στον ολοκληρωτισμό, αλλά και με τον διανοητικό κύκλο του Κωνσταντίνου Τσάτσου, νεοκαντιανού φιλοσόφου τον οποίο συνάντησε ως καθηγητή της Φιλοσοφίας Δικαίου στη Νομική της Αθήνας. Οι δίδυμοι σπόροι της πολιτικής στράτευσης και της θεωρητικής σκέψης είχαν ήδη φυτευτεί.
Στο Παρίσι, ο νεαρός στοχαστής εγκαταλείπει το διδακτορικό του και ιδρύει από κοινού με τον Κλοντ Λεφόρ τη θρυλική επιθεώρηση "Σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα", μέσω της οποίας θα ασκήσουν από το 1949 μια πρωτότυπη και ριζική κριτική στην ΕΣΣΔ βασιζόμενοι αρχικά στον μαρξισμό, ενώ στη συνέχεια θα σμιλεύσουν τα εργαλεία με τα οποία θα πορευτεί ο καθένας τους, ακολουθώντας πλέον ξεχωριστές πορείες. To 1975 Καστοριάδης θα δημοσιεύσει το magnum opus του, τη "Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας", βιβλίο-σταθμό για τη φιλοσοφική και πολιτική σκέψη του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Έχοντας στο μεταξύ συγγράψει σημαντικές συλλογές δοκιμίων που επεξεργάζονται περαιτέρω τις βασικές συλλήψεις της οντολογίας του και διδάξει στη Σχολή Ανωτάτων Σπουδών στις Κοινωνικές Επιστήμες (EHESS), ο φιλόσοφος θα πεθάνει στις 26 Δεκεμβρίου του 1997, στη σχετικά νεαρή ηλικία των 75 ετών.
Κρατώντας τις δέουσες αποστάσεις τόσο από τις μεγαλόστομες δηλώσεις των επίσημων επετείων όσο και από τα ψηφιακά μνημόσυνα των κοινωνικών δικτύων, νομιμοποιούμαστε να αναρωτηθούμε αν όλα τα παραπάνω μπορούν να έχουν κάποιο νόημα για μας σήμερα.
Προκειμένου να απαντήσουμε θετικά, θα πρέπει να στραφούμε στις ιδέες που βρίσκονται στην καρδιά των γραπτών του: πρώτα απ’ όλα, τη φαντασιακή θέσμιση, που σημαίνει ότι οι θεσμοί κάθε κοινωνίας συγκροτούνται βάσει νοημάτων που πηγάζουν από τη συλλογική φαντασία και ενσαρκώνονται στις πράξεις, στις βλέψεις, στις κινήσεις μας, στον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε και αισθανόμαστε τα πράγματα, αλλά και στον τρόπο με τον οποίο τα παράγουμε και τα καταναλώνουμε· δεύτερον, την αυτονομία, που σημαίνει ότι μια κοινωνία είναι ελεύθερη μόνο αν οι άνθρωποι δίνουν συλλογικά τον νόμο στον εαυτό τους. Με άλλα λόγια, η δημοκρατία, που για τον Καστοριάδη προϋποθέτει την κριτική στο κράτος, τη γραφειοκρατία και τον καπιταλισμό, είναι μια διαδικασία συνειδητής αυτοθέσμισης: δεν αλλοτριωνόμαστε στον νόμο του άλλου, αλλά θέτουμε τους δικούς μας κανόνες, τους οποίους και οφείλουμε να τηρούμε - ο περίφημος αυτοπεριορισμός, που τόσο λείπει από κάποιους σήμερα.
Με βάση αυτές τις σκέψεις, διοργανώνεται στις 11-13 Μαρτίου ένα τριήμερο διεθνές συνέδριο στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Θα συναντηθούν εκεί Έλληνες και ξένοι μελετητές και μελετήτριες, παλιοί μαθητές και φίλοι του Καστοριάδη, αλλά και νέοι άνθρωποι που τον γνώρισαν μόνο μέσω των γραπτών του, προκειμένου να συζητήσουν, να προβληματιστούν, να σχολιάσουν, να συμφωνήσουν και να διαφωνήσουν για το έργο του.
Δεν πρέπει να παραμελήσουμε αυτό το τελευταίο σημείο. Η φιλοσοφία δεξιώνεται όχι μόνο τον διάλογο, αλλά και τη διαφωνία, τη σύγκρουση. Οριοθετεί ωστόσο τη σύγκρουση και, όπως ίσως θα έλεγε ο Καστοριάδης, φανατικός αναγνώστης του Φρόιντ και ψυχαναλυτής ο ίδιος, τη θέτει στην υπηρεσία του πολιτισμού και της ζωής. Διακύβευμα μέγιστης σημασίας αυτές τις ημέρες, που ακούσαμε τις σειρήνες μιας άλλου τύπου σύγκρουσης να ηχούν στη γειτονιά μας.
Τι έλεγε για τους πολέμους στην Ευρώπη
«'Για τους πολέμους στην Ευρώπη': είναι αλήθεια ότι η ήπειρός μας -όπως και οι άλλες άλλωστε- γνώρισε πολέμους εδώ και τρεις χιλιάδες χρόνια τουλάχιστον - και σίγουρα πολύ πιο πριν, καθώς συνεχίζουν να ανακαλύπτουν προϊστορικούς σκελετούς που φέρουν τα ίχνη βίαιου θανάτου, θανάτου που είναι δύσκολο να αποδοθεί πάντα σε διαμάχες 'ιδιωτικού' χαρακτήρα. Σήμερα όμως αντιμετωπίζουμε την κατάσταση που γνωρίζετε στα Βαλκάνια, στην πρώην Γιουγκοσλαβία. Αυτή η κατάσταση υπάρχει ο κίνδυνος να αναπαραχθεί και αλλού. Το ερώτημα μοιάζει λοιπόν εκ νέου άκρως επίκαιρο, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πρόκειται επίσης για αιώνιο ερώτημα· επειδή έχουμε να κάνουμε με ένα χαρακτηριστικό το οποίο συναντάμε πρακτικά -δυστυχώς, μα έτσι είναι- σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες. Και ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, πράγμα που μπορεί να φανεί παράδοξο, μοιάζει να είναι σχεδόν αδύνατο να διατυπώσουμε μια γενική θεωρία του πολέμου ή να έχουμε μια γενική αντίληψη των αιτιών και των διαδικασιών που οδηγούν στον πόλεμο. [...]
Μπορούμε να υποδιαιρέσουμε το ερώτημα σε δύο υποερωτήματα, που είναι, φυσικά, συνδεδεμένα και αλληλοεμπλεκόμενα. Πρώτον, ποιες είναι οι κοινωνικές διαδικασίες οι κοινές σε όλα τα είδη κοινωνιών, σε όλες αυτές τις μορφές καθεστώτων, που οδηγούν περιοδικά σε πολέμους, έστω κι αν αυτή η περιοδικότητα είναι σχετική; Δεύτερον, ποιοι είναι οι μηχανισμοί ή οι ψυχικές διαδικασίες, με τη βαθιά έννοια του όρου, οι ασυνείδητες διαδικασίες, που ωθούν τους ανθρώπους που ζουν σε μια δεδομένη κοινωνία ή υπό ένα δεδομένο καθεστώς να σκοτώσουν οι μεν τους δε; [...] Και κατόπιν: πώς γίνεται η σύζευξη αυτών των δύο πραγμάτων, δηλαδή των κοινωνικών διαδικασιών που οδηγούν προς τον πόλεμο και των διαδικασιών που κατασκευάζουν μέσα στις κοινωνίες άτομα ικανά να σκοτώνουν και να σκοτώνονται σε έναν πόλεμο;».
Κορνήλιος Καστοριάδης, «Για τους πολέμους στην Ευρώπη», διάλεξη και συζήτηση στις 13 Φεβρουαρίου 1992 από το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο των Βρυξελλών. Περιλαμβάνεται στον τόμο "Ακυβέρνητη κοινωνία, Συνεντεύξεις και συζητήσεις 1974-1997", μτφρ. Ζ. Σαρίκας, Ευρασία, Αθήνα 2010, σ. 143-145.
* Ο Γιάννης Κτενάς είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής ΕΚΠΑ, μέλος της οργανωτικής επιτροπής του συνεδρίου
