"Αν ο άνθρωπος δεν μάθει να ζει με τον πλαϊνό, που είναι από άλλη εθνικότητα ή από άλλη θρησκεία, και ξέρουμε ότι δεν είναι εύκολο, τότε θα πάμε χαμένοι. Θα δημιουργούμε τον ένα πόλεμο μετά τον άλλο. Είναι τραγικό να έχουμε φτάσει σ' αυτόν τον πολιτισμό που έχουμε φτάσει και να μην έχουμε τη δυνατότητα να λύσουμε αυτό το μεγάλο πρόβλημα του μίσους. Ούτε οι βομβαρδισμοί ούτε οι εκατέρωθεν σφαγές είναι λύση. Και σας μιλώ ως ένας απλός άνθρωπος". Ήταν την περίοδο των ΝΑΤΟϊκών βομβαρδισμών στη Σερβία, που ο Έντμουντ Κίλι μάς μιλούσε γι' αυτόν τον πόλεμο, αλλά και για τον Σεφέρη, την ποίηση, την αγάπη του για την Ελλάδα. Τραγική συγκυρία το έφερε έτσ, που τη χθεσινή ημέρα, της έναρξης ενός νέου πολέμου, με την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, έφτανε το δυσάρεστο νέο του θανάτου αυτού του σημαντικού Αμερικανού διανοούμενου και σπουδαίου πρεσβευτή της ελληνικής ποίησης στον αγγλόφωνο κόσμο.
Συγγραφέας, μεταφραστής, νεοελληνιστής, ο Έντμουντ Κίλι υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους μεταφραστές της σύγχρονης ελληνικής ποίησης. Προσωπικός φίλος του Σεφέρη, επικεντρώθηκε ιδιαίτερα στη μετάφραση της ποίησής του. Άλλωστε "ο Σεφέρης είναι χαραγμένος στη μνήμη μου ως ο πνευματικός πατέρας μου" μας έλεγε σε εκείνη τη συνέντευξη το 2000, με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου του "Αναπλάθοντας τον παράδεισο", στο οποίο για μια ακόμα φορά έγραψε για "την Ελλάδα που αγάπησα".
Ο Έντμουν Κίλι ωστόσο δεν περιορίστηκε στη μετάφραση του σεφερικού έργου. Στο μεταφραστικό του εργαστήριο βρέθηκε και το άλλο "ιερό" τέρας της ελληνικής ποίησης, ο Καβάφης. Η μετάφρασή του της "Ιθάκης" ήταν αυτή που διαβάστηκε από την Αμερικανίδα συγγραφέα Μάγια Αγγέλου στην τελετή ορκωμοσίας του Μπιλ Κλίντον ως Προέδρου των ΗΠΑ. Μετέφρασε επίσης Ρίτσο αλλά και Σικελιανό και η αγάπη του για τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό τον οδήγησε να ιδρύσει το Πρόγραμμα Ελληνικών Σπουδών στο πανεπιστήμιο Πρίνστον, απ' όπου αποφοίτησε και στο οποίο δίδαξε για 40 χρόνια συγκριτική λογοτεχνία, δημιουργική γραφή και νεοελληνική λογοτεχνία.
Βαθιά ουμανιστής
Ευγενής, πολυγραφότατος και βαθιά ουμανιστής, ο Έντμουντ Κίλι θεωρούσε ότι "δεν υπάρχουν βασικές διαφορές ανάμεσα στους ανθρώπους. Αν κοιτάξει κανείς πιο βαθιά τον άνθρωπο, διαπιστώνει ότι όλοι μας έχουμε μια συγγένεια. Κι αυτό το καταλαβαίνεις σε στιγμές κρίσιμες. Ο άνθρωπος τότε γίνεται πιο απλός, για να σώσει τον εαυτό του. Τότε βλέπεις ότι θα σώσει και τους άλλους". Και όταν τον ρωτάγαμε πώς βλέπει τον ρόλο των ΗΠΑ ως ηγεμονικής δύναμης στον πλανήτη απαντούσε χαρακτηριστικά: "Έχουμε τόσα προβλήματα στην ίδια μας τη χώρα, προβλήματα φτώχειας, προβλήματα υγείας, πιστόλια, που θα έλεγα ότι πριν προσπαθήσουμε να λύσουμε όλα τα προβλήματα των άλλων θα έπρεπε να ρίξουμε το βλέμμα μας στα δικά μας. Από την άλλη, δεν πρέπει καμιά χώρα που έχει καρδιά και πνεύμα να αδιαφορεί για τις τραγικές καταστάσεις που συμβαίνουν έξω από τα σύνορά της και να μη βοηθά εκεί όπου μπορεί να βοηθήσει. Έτσι μικραίνει η καρδιά".
Στις μεταφράσεις του κατόρθωσε να αποδώσει τους αυθεντικούς χυμούς της ποιητικής του δημιουργού, ενώ και στο συγγραφικό του έργο αποτύπωσε την ακροβασία στα όρια μεταξύ των δυο γλωσσών και των δυο πολιτισμών που τον εξέθρεψαν πνευματικά. Ποτέ δεν έκρυβε την αγάπη του για τη χώρα μας. Θεωρούσε την Ελλάδα δεύτερη πατρίδα του. Αν και γεννημένος στη Δαμασκό το 1928, πέρασε τα παιδικά του χρόνια στη Θεσσαλονίκη και αργότερα διατηρούσε σπίτι στην Αθήνα, όπου μοίραζε τον χρόνο του με το Νιου Τζέρσεϊ. "Όταν κατεβαίνω από το αεροπλάνο και μπαίνω στο ταξί, στη διαδρομή από το Ελληνικό μέχρι το Κολωνάκι θα μάθω από τον ταξιτζή όλα τα νέα του τόπου. Από τα πολιτικά μέχρι τα προσωπικά του, και μέσα από ένα λόγο ζωντανό, γεμάτο χιούμορ. Ε, αυτό δεν το βρίσκεις αλλού παρά μόνο εδώ. Κι αυτό είναι που μ' αρέσει πολύ στην Ελλάδα" έλεγε.
Από διπλωμάτης...
Αρχικά ήθελε να γίνει διπλωμάτης. Μεγαλώνοντας όμως βρήκε το καταφύγιο και τη ρότα του αλλού. Άφησε τη διπλωματία για τον αδελφό του Ρόμπερτ, ο οποίος διετέλεσε πρέσβης των ΗΠΑ στην Ελλάδα, κι εκείνος αφοσιώθηκε στην ελληνική ποίηση, τη συγγραφή, την ακαδημαϊκή καριέρα.
"Εγώ είμαι ευχαριστημένος και ισορροπημένος μόνο όταν γράφω" μας έλεγε. "Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η γραφή είναι εύκολο πράγμα. Χρειάζεται κόπο, πολλή δουλειά, αλλά την ευχαρίστηση που νιώθεις όταν τελικά φτάσεις τον στόχο σου, εγώ προσωπικά, δεν την αλλάζω με τίποτα".
Εκτός από το Πρίνστον, σπούδασε επίσης στην Οξφόρδη και πολύ γρήγορα αναδείχτηκε σε μια από τις στιβαρές προσωπικότητες της αμερικανικής διανόησης. Για το μεταφραστικό και συγγραφικό του έργο απέσπασε πολλά βραβεία και διακρίσεις, ενώ η χώρα μας το 2001 τον τίμησε με το παράσημο του Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος για την ουσιαστική συμβολή του στη μελέτη και διάδοση του ελληνικού πολιτισμού.
Στα βιβλία του περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων τα "Πρώτα βήματα", "Αναπλάθοντας τον παράδεισο: Το ελληνικό ταξίδι 1937-1947", "Γιώργος Σεφέρης - Edmund Keeley: Αλληλογραφία 1951-1971", "Συζήτηση με τον Γιώργο Σεφέρη", "Η σπονδή", "Αλβανικό ημερολόγιο: Ο δρόμος προς το Ελμπασάν", "Η καβαφική Αλεξάνδρεια", "Η σιωπηλή κραυγή της μνήμης, "Το τελευταίο καλοκαίρι της αθωότητας", "Φόνος στον Θερμαϊκό". Το 2004 κυκλοφόρησε το αυτοβιογραφικό του αφήγημα "Ακροβατώντας στα όρια".
Αναγνωστοπούλου: Βαθύς σεβασμός στο έργο του
"Ο Έντμουντ Κίλι είχε την αίσθηση της γλώσσας των μεγάλων Ελλήνων ποιητών, γι’ αυτό και εμπνεύσθηκε μεγάλες μεταφράσεις της 'Αλεξάνδρειας', του 'Άξιον Εστί' ή των ποιημάτων του Σεφέρη, του Ρίτσου, του Σικελιανού. Τον αποχαιρετούμε με βαθύ σεβασμό για όλο το έργο του" σημειώνει η Σία Αναγνωστοπούλου, τομεάρχης Πολιτισμού του ΣΥΡΙΖΑ - Π.Σ.
Η υπουργός Πολιτισμού Λ. Μενδώνη υπογραμμίζει ότι "τον αποχαιρετούμε ως Έλληνα, με τον απεριόριστο σεβασμό που οφείλουμε στο σημαντικό του έργο και στη σπουδαία του συμβολή στη μετάδοση της ελληνικής κουλτούρας". Τα συλλυπητήριά της εκφράζει και η Εταιρεία Συγγραφέων, της οποίας υπήρξε αντεπιστέλλον μέλος.
Η συνέντευξη που είχε δώσει στην Αυγή στις 19 Μαρτίου 2000
Έντμουντ Κίλι: Ο Σεφέρης έχει μείνει χαραγμένος στη μνήμη μου ως ο πνευματικός πατέρας μου
"Όταν κατεβαίνω από το αεροπλάνο και μπαίνω στο ταξί, στη διαδρομή από το Ελληνικό μέχρι το Κολωνάκι θα μάθω από τον ταξιτζή όλα τα νέα του τόπου. Από τα πολιτικά μέχρι τα προσωπικά του, και μέσα από ένα λόγο ζωντανό, γεμάτο χιούμορ. Ε, αυτό δεν το βρίσκεις αλλού παρά μόνο εδώ. Κι αυτό είναι που μ' αρέσει πολύ στην Ελλάδα". Είναι όμως κι άλλα πολλά που δένουν τον Έντμουντ Κίλι με τη χώρα μας. "Είμαι μισό-μισό" απαντά χαμογελώντας όταν τον ρωτάς αν αισθάνεται περισσότερο Αμερικανός ή Έλληνας. "Είμαι σχιζοφρενής, αισθάνομαι άνετα ως Έλληνας όταν είμαι στην Ελλάδα και άνετα ως Αμερικανός όταν είμαι στην Αμερική" λέει χαμογελώντας. Την κουλτούρα μας τη γνωρίζει πλέον καλά ο Αμερικανός συγγραφέας και διανοούμενος. Και τη λογοτεχνία μας επίσης. Με δυο "ιερούς ποιητές", τον Καβάφη και τον Σεφέρη, ξεκίνησε άλλωστε τη δική του περιπέτεια στη γραφή και την εξερεύνησή του στη λογοτεχνία μας. Για να φτάσει μέχρι... τον παράδεισο. Ναι, "Αναπλάθοντας τον παράδεισο", όπως ονόμασε το τελευταίο του βιβλίο, επιστρέφει για μια ακόμα φορά στον τόπο μας. Και μέσα στις σελίδες του ακουμπά, τι άλλο; "Την Ελλάδα που αγάπησα".
Στο σπίτι του στο Κολωνάκι τον συναντήσαμε και μας μίλησε για πολλά κι όχι μόνο για την Ελλάδα.
Συνέντευξη στην Πόλυ Κρημνιώτη
*Αν σας ρωτούσαν ποιος είναι ο Έντμουντ Κίλι, τι θα απαντούσατε;
Αν ήξερα ακριβώς ποιος είναι, θα ήμουν ευτυχής. Το αναζητώ συνέχεια.
*Η γραφή βοηθάει καθόλου αυτή την αναζήτηση;
Κάθε βιβλίο είναι μια δοκιμασία, που σου επιτρέπει να καταλάβεις τον εαυτό σου. Είναι σαν τους ηθοποιούς και τις άλλες φωνές που ακούν στη διαδικασία ερμηνείας του ρόλου. Ένα από τα αγαπημένα μου βιβλία, "Το ημερολόγιο μιας έρημης χώρας", που κυκλοφόρησε παλιά στην Ελλάδα αλλά δεν είχε καμιά ιδιαίτερη τύχη και είναι, ξέρετε, το μόνο που δεν έχει ελληνικό θέμα, μιλάει για την Καμπότζη στα δύσκολα χρόνια του εμφυλίου, ηρωίδα μου είναι μια γυναίκα. Το μυστηριώδες για μένα είναι π.χ. πώς αυτή η γυναίκα δημιουργήθηκε από μένα. "Αυτή είναι αληθινή γυναίκα" μου λέγαν οι φίλοι μου. Και όντως έτσι είναι, παρ' ότι εγώ είμαι ένας άντρας.
*Πώς έγινε;
Ίσως γιατί δεν πιστεύω ότι υπάρχουν βασικές διαφορές ανάμεσα στους ανθρώπους. Αν κοιτάξει κανείς πιο βαθιά τον άνθρωπο, παραμερίζοντας θρησκείες, κουλτούρες κι άλλες επιφανειακές διαφορές, διαπιστώνει ότι όλοι μας έχουμε μια συγγένεια. Κι αυτό το καταλαβαίνεις σε στιγμές κρίσιμες. Ο άνθρωπος τότε γίνεται πιο απλός, για να σώσει τον εαυτό του. Τότε βλέπεις ότι θα σώσει και τους άλλους. Όπως η Καμποτζιανή δασκάλα, έφυγε από την Ταϋλάνδη κι επέστρεψε στη γεμάτη κινδύνους πατρίδα της για να σώσει την κόρη της από τους Ερυθρούς Χμέρ και να μείνει τελικά εκεί, ν' αρχίσει το "κρυφό σχολειό", να σώσει την κουλτούρα της. Στα περισσότερα μυθιστορήματά μου οι γυναίκες δείχνουν πως είναι πιο ανθρώπινες, πιο αποφασιστικές.
*Τις αγαπάτε τις γυναίκες...
Όχι μόνο τις αγαπώ, τις εκτιμώ. Αυτές κρατούν τις ρίζες γερά για να μη χάσουμε την ισορροπία μας ως άνθρωποι, να βλέπουμε τα πράματα όπως πρέπει. Όχι όλες βέβαια, όμως εμένα δεν με ενδιαφέρουν αυτές που συμπεριφέρονται σαν άντρες.
*Και το τελευταίο σας βιβλίο, το "Αναπλάθοντας τον παράδεισο", δεν κρύβετε ότι το αγαπάτε ιδιαίτερα.
Αυτό το βιβλίο το χάρηκα όταν το έγραφα. Αποδείχτηκε εύκολο στο γράψιμο. Άφησα τον εαυτό μου ελεύθερο κι έκανα πράγματα που δεν έχω κάνει σε άλλα βιβλία. Κρυφή επιθυμία μου ήταν όχι να γράψω μια κριτική για τους ποιητές που αγαπούσα αλλά να συστήσω τους ποιητές μέσα από τα ποιήματά τους, μέσα απ' τα γραφτά να αγαπήσουν οι αναγνώστες τα πρόσωπα. Ήθελα να μιλήσω για ποιητές που στο εξωτερικό τουλάχιστον είναι άγνωστοι, όπως ο ναυτικός Αντωνίου, ο Καρυωτάκης. Και σ' αυτό με οδηγούσε ο Σεφέρης, που από κάποια στιγμή και μετά γίνεται ο πρωταγωνιστής του βιβλίου.
*Φέτος αρχίσαμε να μιλούμε πάλι για τον Σεφέρη. Υποθέτω σας ευχαριστεί ιδιαίτερα αυτό.
Ναι, μ' αρέσει. Όμως έχουμε μιλήσει τόσο πολύ για τον Σεφέρη. Πρέπει να αφήσουμε κάποια στιγμή και τον ίδιο να μιλήσει για τον εαυτό του. Ελπίζω μέσα από όλον αυτόν τον εορτασμό, το κοινό να πλησιάσει τον σεφερικό κόσμο. Νομίζω ότι και ο ίδιος εκεί ψηλά δεν περιμένει να του πούμε "Χρόνια πολλά", αλλά ότι "ο κόσμος διαβάζει την ποίησή σου, κύριε Σεφέρη".
*Πιστεύετε ότι υπάρχουν ακόμα πράγματα που δεν έχουμε ανακαλύψει στον Σεφέρη;
Ε, βέβαια! Έχετε αμφιβολία; Ο καλός ποιητής έχει να προσφέρει για πολλά χρόνια καινούργια πράγματα. Εγώ ξαναδιαβάζοντας, ας πούμε την "Έρημη Χώρα" του Τ.Σ. Έλιοτ, ανακάλυψα πράγματα που δεν είχα προσέξει. Η "Κίχλη" του Σεφέρη έχει αυτή τη δυνατότητα, να σου προσφέρει κάθε 10 χρόνια καινούργια πράγματα. Τα "Τρία κρυφά ποιήματα" πιστεύω ότι μένει να τα ανακαλύψουμε. Θυμάμαι όταν διάβαζα το "Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ$" δεν ήμουν σίγουρος για το ποιες δυνατότητες, πόσο σοβαρά πράγματα είχαν να πουν αυτά τα ποιήματα για την Κύπρο. Και γι' αυτό δεν φταίει η ποίηση. Φταίω εγώ. Μόνο με το χρόνο μπορεί να καταλάβει κανείς τι μένει και τι όχι.
*Πώς έχει μείνει χαραγμένος στη μνήμη σας ο Σεφέρης;
Ως ο πνευματικός πατέρας μου. Αυτός και ο καθηγητής μου Ρ.Π. Μπλάκμερ, ένας επίσης πολύ σπουδαίος άνθρωπος, με οδήγησαν πνευματικά. Από τον Σεφέρη έμαθα πολλά, ίσως κάπως πιο περιορισμένα για την ποίησή του, αφού στον ίδιο δεν άρεσε να μιλά για το έργο του, όμως μιλούσαμε για την πολιτική, τη λογοτεχνία κ.α.
*Με τον Σεφέρη ήρθε το πρώτο Νόμπελ λογοτεχνίας στη χώρα μας. Θεωρείτε ότι η Ελλάδα μπορεί να κερδίσει ένα ακόμα Νόμπελ στις μέρες μας;
Γιατί όχι; Όταν ο Σεφέρης πήρε το Νόμπελ ήταν άγνωστος, το ίδιο και ο Ελύτης. Κανείς δεν περίμενε να πάρει το Νόμπελ.
Η πεζογραφία της Ελλάδας είναι σε πολύ καλό δρόμο, έχει προχωρήσει πολύ από την εποχή του Καζαντζάκη, του Μυριβήλη. Η ποίηση βέβαια ήταν πάντα δυνατή. Τα βήματα που έχουν γίνει στην πεζογραφία είναι πολύ πιο φανερά. Το ελληνικό μυθιστόρημα είναι στο επίπεδο του ευρωπαϊκού. Δεν μπορεί κανείς να πει ότι οι Ισπανοί γράφουν καλύτερα, ή ακόμα και οι Αμερικάνοι. Νομίζω ότι σήμερα οι Έλληνες γράφουν καλύτερα και, κυρίως, διαβάζουν πολύ σοβαρά βιβλία. Εδώ υπάρχει περισσότερο ενδιαφέρον σ' αυτό τον τομέα από ό,τι στην Αμερική. Εδώ πουλιέται ένα καλό μυθιστόρημα σε 3-5.000 αντίτυπα, ενώ στην Αμερική με τόσους περισσότερους κατοίκους το πολύ να πουλήσει 7.000 αντίτυπα. Άρα στην Ελλάδα το επίπεδο είναι καλύτερο. Αυτό μου κάνει εντύπωση. Όχι ότι μπορεί εδώ να ζήσει εύκολα ένας συγγραφέας, αλλά στην Αμερική ένας συγγραφέας δύσκολα μπορεί να επιβιώσει μόνο από τη συγγραφή, εκτός αν είναι πάρα πολύ τυχερός και πουλήσει καλά το πρώτο του βιβλίο. Αλλά και πάλι αυτοί είναι πολύ λίγοι, ο Νόρμαν Μέιλερ, ο Τζον Απντάικ, είναι δυο πολύ τυχεροί.
*Τι συμβαίνει στην Αμερική με την ποίηση;
Αν ο καθένας που έγραφε ποίηση αγόραζε δυο - τρία ποιητικά βιβλία το χρόνο, τα πράγματα θα ήταν καλύτερα. Αν και διαβάζεται ποίηση, δεν υπάρχει καμιά σχέση με αυτό που συμβαίνει στην πεζογραφία. Σκανδαλιστικά βιβλία, βιογραφίες, ιστορικά βιβλία, εκεί είναι η μεγάλη αγορά. Αυτή τη στιγμή το βιβλιο που πουλάει τρελά στην Αμερική -πάνω από 3.000.000 αντίτυπα ώς τώρα- είναι ένα βιβλίο που περιγράφει την αίσθηση που είχαν οι απλοί άνθρωποι την εποχή του Β$ Παγκοσμίου Πολέμου. Το έγραψε ο άνκορμεν του NBC. Ε, κι εκεί έχουν μεγάλη πέραση τα βιβλία των ανθρώπων των μίντια.
*Η δική σας περιπέτεια με τη γραφή πώς ξεκίνησε;
Άρχισα με ποίηση στα 19 μου, όταν ήμουν στο Πανεπιστήμιο. Πήγα να γίνω διπλωμάτης, αλλά για κέφι και ευχαρίστηση πήρα και μαθήματα λογοτεχνίας. Μετά από δύο χρονια κατάλαβα ότι το μάθημα αγγλικής λογοτεχνίας ήταν ο δρόμος μου. Αγγλική και αμερικάνικη λογοτεχνία έγιναν τα κύρια μαθήματά μου, σταμάτησα να γράφω ποίηση κι άρχισα να γράφω θέατρο. Βέβαια δεν ήθελα να ασχοληθώ με θέατρο και στράφηκα στη λογοτεχνία. Το πρώτο σοβαρό βήμα ήταν το μυθιστόρημα "Σπονδή". Κέρδισε μάλιστα το βραβείο "Prix de Rome" της Αμερικανικής Ακαδημίας Γραμμάτων και Τεχνών κι αυτό μου έδωσε την ιδέα ότι είμαι συγγραφέας.
*Τι είναι για σας η γραφή;
Είναι ανάγκη. Εγώ είμαι ευχαριστημένος και ισορροπημένος μόνο όταν γράφω. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η γραφή είναι εύκολο πράγμα. Χρειάζεται κόπο, πολλή δουλειά, αλλά την ευχαρίστηση που νιώθεις όταν τελικά φτάσεις το στόχο σου, εγώ προσωπικά, δεν την αλλάζω με τίποτα.
*Στο έργο σας, κατά καιρούς, σας έχει απασχολήσει ο ελληνικός εμφύλιος. Στις μέρες μας ένας άλλος εμφύλιος, με διαφορετικές αφετηρίες βέβαια, εκτυλίσσεται στα Βαλκάνια. Πώς είδατε τους νατοϊκούς βομβαρδισμούς στη Σερβία και όλη αυτή την κατάσταση που έχει δημιουργηθεί στο Κόσοβο;
Αν ο άνθρωπος δεν μάθει να ζει με τον πλαϊνό, που είναι από άλλη εθνικότητα ή από άλλη θρησκεία, και ξέρουμε ότι δεν είναι εύκολο, τότε θα πάμε χαμένοι. Θα δημιουργούμε τον ένα πόλεμο μετά τον άλλο. Είναι τραγικό να έχουμε φτάσει σ' αυτόν τον πολιτισμό που έχουμε φτάσει και να μην έχουμε τη δυνατότητα να λύσουμε αυτό το μεγάλο πρόβλημα του μίσους. Ούτε οι βομβαρδισμοί ούτε οι εκατέρωθεν σφαγές είναι λύση. Και σας μιλώ ως ένας απλός ανθρωπος.
*Πώς βλέπετε το ρόλο των ΗΠΑ ως ηγεμόνα του πλανήτη;
Έχουμε τόσα προβλήματα στην ίδια μας τη χώρα, προβλήματα φτώχειας, προβλήματα υγείας, πιστόλια, που θα έλεγα ότι πριν προσπαθήσουμε να λύσουμε όλα τα προβλήματα των άλλων θα έπρεπε να ρίξουμε το βλέμμα μας στα δικά μας. Από την άλλη δεν πρέπει καμιά χώρα που έχει καρδιά και πνεύμα να αδιαφορεί για τις τραγικές καταστάσεις που συμβαίνουν έξω από τα σύνορά της και να μη βοηθά εκεί όπου μπορεί να βοηθήσει. Έτσι μικραίνει η καρδιά.
*Σήμερα πυκνώνει όλο και περισσότερο η κριτική απέναντι στις αξίες, την ηθική, την κοινωνία που έχει προκύψει από τον Διαφωτισμό. Συμφωνείτε μ' αυτή την κριτική;
Όχι. Ο Διαφωτισμός έπαιξε ένα πολύ μεγάλο ρόλο γενικά στην Ευρώπη, αλλά και στην Ελλάδα. Αυτή δεν μπορεί να είναι η μόνη φιλοσοφική θέση που μπορεί να έχει κανείς στα πράγματα που είναι μπροστά του. Έφερε ένα όραμα που όταν ήρθε ήταν αναγκαίο και δεν μπορεί κανείς να πει τώρα ότι έβαλε την Ευρώπη σε κακό δρόμο. Και βέβαια τα πράγματα έχουν συμπληρωθεί και από άλλες φιλοσοφίες, θεωρίες ή θρησκευτικές έννοιες, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ο Διαφωτισμός μάς έβαλε σε στραβό δρόμο και πρέπει τώρα να τον ακυρώσουμε.
