Στη μεγάλη διαδρομή του θεάτρου υπάρχουν εναλλαγές στην πρωτοκαθεδρία εντός του. Υπήρξαν εποχές όπου δεσπόζοντα ρόλο έπαιζε ο σκηνοθέτης. Άλλες που ξεχώριζε ο συγγραφέας, όπως στην αρχαία Ελλάδα. Το μεγαλύτερο όμως χρονικό διάστημα ο ηθοποιός είναι εκείνος που από πλευράς δημιουργών καθορίζει τους όρους ύπαρξης και λειτουργίας του.
Δεν είναι τυχαίο ότι ακόμα και συγγραφείς ή σκηνοθέτες τις θεωρητικές εργασίες τους τις αφιέρωσαν στη λειτουργία του ηθοποιού. Να θυμίσουμε τα βιβλία του σπουδαίου Ρώσου σκηνοθέτη Κωσταντίν Στανισλάφσκι (1863-1938), με τίτλους «Ένας ηθοποιός δημιουργείται» και «Πλάθοντας έναν ρόλο». Πολλοί ακόμα οι πρακτικοί και θεωρητικοί του θεάτρου που έγραψαν για τον ηθοποιό και την καλλιτεχνική ή ακόμα και την κοινωνική συμβολή του. Να σημειώσουμε την εξαιρετική δουλειά της Φλοράνς Ντιπόν στο βιβλίο της «Η αυτοκρατορία του ηθοποιού», όπου εξετάζει το θέατρο στην αρχαία Ρώμη. Από τις ελληνικές εργασίες αυτού του είδους ξεχωρίζουμε την εμπειρική κατάθεση του Αλέξη Μινωτή «Εμπειρική θεατρική παιδεία».
Η εποχή που μας δίνει ένα ευανάγνωστο τοπίο για την «παντοκρατορία του ηθοποιού», είναι ο 19ος αιώνας στην Ιταλία. Εδώ οι ηθοποιοί είναι οι απόλυτοι κυρίαρχοι του θεατρικού γεγονότος. Το είδος και η εποχή της Comeddia dell’ arte δημιούργησαν μια συντεχνία της οποίας τα μέλη πατούσαν το θεατρικό σανίδι από τα παιδικά τους ακόμα χρόνια. Όλα τα στοιχεία της παράστασης λειτουργούσαν με κέντρο τον ηθοποιό.
Ο επονομαζόμενος και «Μεγάλος Ηθοποιός» ήταν ο επικεφαλής, ο οποίος κρατούσε ό,τι ήθελε από το κείμενο, φρόντιζε μόνος του να δημιουργήσει τον ρόλο του, επέλεγε ο ίδιος τα κοστούμια που θα φορούσε. Προφανώς αυτός ο leader ηθοποιός καθόριζε την αισθητική της παράστασης αλλά και τον τρόπο παιξίματος των συναδέλφων του. Σχολές θεάτρου δεν υπήρχαν ακόμη. Οπότε η μαθητεία λάβαινε χώρα επί σκηνής, στις παραστάσεις, στις οποίες συμμετείχαν από την παιδική τους ηλικία οι «δόκιμοι» ηθοποιοί. Αργότερα, τις σχολές θεάτρου πάλι ηθοποιοί τις δημιούργησαν. Κατέθεσαν και θεωρητικές εργασίες για την τέχνη τους, όπως οι Αντόνιο Μοροτσέζι (1768-1838), Αλεμάνο Μορέλι (1812-1893), Λουίτζι Ράζι (1852-1918).
Αφήνοντας η συντεχνία των θεατρίνων πίσω την εποχή της αποκήρυξής τους από την Εκκλησία, ζούσαν την περίοδο όπου «Μεγάλοι Ηθοποιοί» έδιναν και τον τόνο της συντεχνίας και τα μέλη της απολάμβαναν την αίγλη της. Αυτή ακριβώς την εποχή οι ηθοποιοί είναι τόσο διάσημοι και έχαιραν τόσης δημοτικότητας και αγάπης από το κοινό, που πραγματικά κανένα άλλο επάγγελμα δεν μπορούσε να συγκριθεί με το δικό τους. Η ανώτερη τάξη επιδιώκει τη συντροφιά τους. Ένας ολόκληρος κόσμος από αυτοβιογραφίες ηθοποιών, ταξιδιωτικές αναμνήσεις από τις περιοδείες τους καθώς και ανέκδοτα από τη ζωή στα παρασκήνια δημιουργείται και καταναλώνεται μανιωδώς από το κοινό.
Η βούληση των «Μεγάλων Ηθοποιών» ακόμα ήταν αποφασιστική για μια σειρά από λειτουργικά ζητήματα. Ήταν αυτοί που μελετούσαν και πρότειναν τα νεότερα καλλιτεχνικά ρεύματα. Ενέκριναν ή δεν ενέκριναν τα έργα των δραματουργών καθορίζοντας έτσι τις τύχες της θεατρικής συγγραφής. Παρεμβαίνοντας βεβαίως στα έργα, οδηγούσαν τους συγγραφείς να περάσουν από το «φιλολογικό» θεατρικό έργο σε ένα έργο άμεσου θεατρικού λόγου και δράσης.
Καθόριζαν θέματα οικονομικά ή ακόμη και νομικά, αποφασίζοντας για αμοιβές, αποζημιώσεις και πνευματικά δικαιώματα. Καθόριζαν την ιεραρχία εντός του θεάτρου και ακόμα ό,τι άλλο είχε σχέση με το επάγγελμά τους. Στη συνέχεια, οι ίδιοι οι ηθοποιοί δημιούργησαν σχολές στις οποίες δίδασκαν τη δική τους ιδιαίτερη μέθοδο υποκριτικής.
Η αλήθεια είναι ότι σε όλες τις εποχές, ακόμα και σε εκείνες που δεν χαρακτηρίζονται ως περίοδοι μονοκρατορίας του ηθοποιού, πάντα ο ηθοποιός είναι το επίκεντρο της παράστασης. Κι ακόμα σπουδαίοι συγγραφείς και σκηνοθέτες πάντα αποζητούσαν τη συνεργασία με τους «Μεγάλους Ηθοποιούς». Όπου λοιπόν η μεγαλοφυΐα του σκηνοθέτη συναντά το ταλέντο ενός τέτοιου ηθοποιού πάνω σε ένα σπουδαίο κείμενο, το αποτέλεσμα είναι πραγματική ευλογία.
Βλέποντας μια παράσταση ας έχουμε στον νου μας ότι αυτή η συντεχνία του σανιδιού πέρασε εποχές διώξεων κι ακόμα εποχές αποθέωσης. Είναι όμως πάντα εκεί, μέσα στα φώτα, για να φωτίσει τον νου και την καρδιά των θεατών.
* Ο Πάνος Σκουρολιάκος είναι βουλευτής Ανατολικής Αττικής και αναπληρωτής τομεάρχης Πολιτισμού του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ.
