Η αυστηρή μορφή του μπορεί να παραπλανήσει. Κάθε άλλο παρά απρόσιτος, κάθε άλλο παρά επηρμένος. Θα μπορούσε. Δεν είναι άλλωστε πολλοί εκείνοι που κοινωνούν το μπορχεσιανό σύμπαν και το προσφέρουν απλόχερα στη δική μας κουλτούρα. Αλλά και στα δικά του βιβλία, ούτε μια λέξη, ούτε μια σκέψη χαμένη. Και πόσο χιούμορ. Όμως στην περίπτωσή του δεν μπορείς να περιορίσεις την αναφορά στα ζητήματα της γραφής και της μετάφρασης. Βλέπετε η δημιουργική πολυπραγμοσύνη του επεκτείνεται στον κινηματογράφο, στη μουσική...
Ο Αχιλλέας Κυριακίδης αποτελεί ένα πρωτογενές κεφάλαιο στο ελληνικό πνευματικό τοπίο, αλλά και μια ιδιαίτερη περίπτωση βαθιά καλλιεργημένου ανθρώπου. Ανάμεσα στις χαρές της γραφής και τις χαρές της ζωής επιλέγει και τις δύο. Μανιώδης καπνιστής, φανατικός Ολυμπιακός, θαμώνας του Μεγάρου Μουσικής και της σκοτεινής αίθουσας, βιτριολικός χιουμορίστας.
Το φρεσκοτυπωμένο βιβλίο του "Έλγκαρ" (εκδ. Πατάκης), που μπορεί κάλλιστα να αναγνωστεί από διεθνές αναγνωστικό κοινό, γίνεται αφορμή να μας ξεναγήσει στη δημιουργική του διαδρομή. Με ανατρεπτική διάθεση, μας ξαφνιάζει ευχάριστα καταρρίπτοντας ακόμα και τους ρόλους συνεντευξιαστή και συνεντευξιαζόμενου. Όπως κάνει και στα βιβλία του άλλωστε και γενικά σε ό,τι καταπιάνεται.
* Μιλάτε για είκοσι τέσσερις "Παραλλαγές Αίνιγμα". Παραπέμπει σε ένα ατίθασο βιβλίο αυτός ο χαρακτηρισμός. Είναι;
Κάθε βιβλίο είναι ατίθασο, μέχρι να το δαμάσει ο αναγνώστης.
* Πέτρες σαν λέξεις, σαν πέτρες, γράφετε. Τις λέξεις τις γνωρίζουμε και ως πρόκες, κατά τον Αναγνωστάκη, αλλά και σαν γυναίκες, κατά τον Σύρο ποιητή Άδωνη. Τελικά τι είναι οι λέξεις;
Μονάδες μέτρησης νοήματος. Και μανάδες εικόνων. Και μαινάδες.
* Έχετε προτίμηση στο μικρό. Μικροδιηγήματα, ταινίες μικρού μήκους. Αυτή η οικονομία, η λιτότητα στην τέχνη είναι ζόρικη για τον δημιουργό;
Αν του είναι, καλά να πάθει. Θέλω να πω ότι καταβάλλει το κόστος της επιλογής, ευτυχούς κατά τη γνώμη μου.
* Και σ' αυτό το βιβλίο το υποδόριο χιούμορ, αυτή η ανατρεπτική διάθεση να διεκτραγωδηθεί η σοβαροφάνεια είναι κυρίαρχη.
Πιστεύω πολύ στο χιούμορ, πιστεύω στη διαβρωτικότητά του, στον τρόπο με τον οποίο κάθεται σαν υπομονετικό τρωκτικό και ροκανίζει το δραματικό, ακόμα και αν δεν του αξίζει (του δραματικού). Κάφκα. Και Μπέκετ. Και Μπόρχες.
* Η αγωνία μπροστά στο λευκό χαρτί παραμένει πάντα ίδια;
Όσο πάει και πιο έντονη, γιατί συνδυάζεται με την αγωνία μπροστά στη "λευκή" χρονική προοπτική.
* Πότε ένας συγγραφέας μπορεί να πει ότι έχει γράψει ένα καλό βιβλίο;
Ποτέ. Αν το βιβλίο είναι καλύτερο ή όχι από άλλα του μπορεί να πει, ή αν θα μπορούσε να ’ναι καλύτερο, αλλά αυτό έχει πιο πολύ να κάνει με το "δράμα" της εκτύπωσης του βιβλίου, όπου ο συγγραφέας δεν μπορεί να κάνει τίποτα πια, δεν μπορεί να πετάξει πάνω του ένα ρούχο για να κρύψει τη γύμνια του.
* Το "Έλγκαρ" τι σας είπε όταν το τελειώσατε;
Αυτό που μου είπε πριν ξεμυτίσει, έμοιαζε πολύ με την ερώτηση που έκανε επίμονα και κυριολεκτικώς βασανιστικά ο Λόρενς Ολίβιε στον Ντάστιν Χόφμαν στην ταινία Marathon Man: “Ιs it safe?”.
* Αλήθεια, πώς ξεκίνησε να γράφεται αυτό το βιβλίο και πώς διαμορφώθηκε στην πορεία, δεδομένου ότι κάποιες από τις ιστορίες του είχαν ήδη δημοσιευτεί;
Πρώτα ήρθε η ιδέα της συγγραφής δεκαπέντε μικρών ιστοριών, όσες και οι «Παραλλαγές Αίνιγμα του Έλγκαρ». Οι περισσότερες ιστορίες υπήρχαν στο μυαλό μου από καιρό. Αργότερα αποφάσισα να τις κάνω 24, όσες και τα γράμματα του αλφαβήτου, με τον ήρωα κάθε ιστορίας να ονοματίζεται μόνο με το σχετικό γράμμα. Αυτά αρχές του 2020. Πρόλαβα να γράψω 3-4 διηγήματα και να τα δημοσιεύσω. Στο λοκντάουν και όλη τη χρονιά δεν έγραψα άλλη λέξη. Το ξανάπιασα τον Φεβρουάριο του 2021 και μέσα σε ενάμιση μήνα οι ιστορίες που είχα στο κεφάλι μου συναντήθηκαν με τα πλήκτρα του λάπτοπ.
* Το πιο αγαπημένο σας και αυτό που θεωρείτε καλύτερο από τα βιβλία σας ταυτίζονται;
Ναι, μολονότι δεν ξέρω αν είναι το καλύτερο· ξέρω ότι, αν το ξανάγραφα, θα το έγραφα ακριβώς έτσι: η νουβέλα «Κωμωδία» (2010).
* Πάντως και στο "Έλγκαρ" ούτε μια λέξη, ούτε μια σκέψη χαμένη. Θα μας βάλετε στη συγγραφική σας κουζίνα;
Είναι λίγο ακατάστατη, όπως μπορείτε να διαπιστώσετε από την απάντησή μου στην ερώτηση 8. Πάντως, οικονομία στα υλικά, καμία σπατάλη, πολύ ξάφρισμα, ελάχιστη ζάχαρη, διόλου σάλτσες.
* Πότε σκεφτήκατε για πρώτη φορά ότι η δουλειά σας θα είναι και το γράψιμο; Είναι, αλήθεια, δουλειά το γράψιμο;
Αν εννοείτε τη λέξη με την ετυμολογική της προέλευση, ναι: το γράψιμο είναι δουλεία. Στην τέχνη που διακονείς, στην ιδέα που θέλεις να διατυπώσεις με τους τρόπους σου, στην καθαρότητα των τρόπων σου.
* Θυμάστε το πρώτο που γράψατε;
Το πρώτο πράγμα που έγραψα, 13 ετών, ήταν μια έμμετρη τραγωδία με τον τίτλο «Αχιλλέας». Το πρώτο "έργο" μου που δημοσιεύτηκε, στο περιοδικό Λωτός, ήταν ένα δίστιχο (και δύστυχο) ποίημα.
* Γραφή και μετάφραση, κινηματογράφος, μουσική. Τι σημαίνει αυτό το τρίπτυχο για τη ζωή σας;
Τη ζωή μου.
* Η αιγυπτιώτικη κουλτούρα που σας έθρεψε έπαιξε ρόλο σ’ αυτή τη δημιουργική πολυπραγμοσύνη;
Στην πολυπραγμοσύνη όχι. Όμως οι συνθήκες ζωής συνέβαλαν ώστε ν’ αγαπήσω από πολύ μικρός τον κινηματογράφο, ενώ το γεγονός ότι ο πατέρας μου ήταν βαρύτονος στην όπερα του Καΐρου (και ακούγαμε κλασική μουσική στο ραδιόφωνο όταν ο πατέρας μου σταμάτησε το τραγούδι) ευθύνεται για το ότι τρέφω μεγάλο καημό που δεν ασχολήθηκα με τη μουσική τόσο ώστε να διευρύνω αυτή τη "δημιουργική πολυπραγμοσύνη" με την άσκηση της τέχνης που θεωρώ υψηλότερη όλων.
* Πόσο εύκολο είναι να πιάσεις και να μεταφράσεις τον Μπόρχες ξεχνώντας ό,τι έχεις διαβάσει μέχρι εκείνη τη στιγμή;
Έχω πει, κατά καιρούς, ότι ο καλύτερος τρόπος να διαβάσεις τον Μπόρχες είναι να "ξεχάσεις" ό,τι έχεις διαβάσει μέχρι εκείνη τη στιγμή, ώστε να είσαι καθαρός και έτοιμος να πλανηθείς και να πλανευτείς. Όταν τον μεταφράζεις όμως (η μετάφραση είναι κι αυτή ανάγνωση, αλλά "δημιουργική"), έχεις ανάγκη από όλο σου το αναγνωστικό οπλοστάσιο, ενισχυμένο με όσα ώς τότε άγνωστά σου κείμενα σου επιβάλλει ο ίδιος να διαβάσεις.
* Θεωρείστε ένας από τους κορυφαίους μεταφραστές της εποχής μας. Ποια είναι τα στοιχεία που κάνουν έναν μεταφραστή καλό και ποιος είναι ο ρόλος του στη διαμόρφωση της κουλτούρας ενός τόπου;
Νομίζω ότι είναι τόσο αυτονόητη η απάντηση στο δεύτερο σκέλος της ερώτησής σας, ώστε μου επιτρέπει να καλύψω όλο τον διαθέσιμο χώρο με την απάντησή μου στο πρώτο. Κάμποσες αρχές διέπουν το λειτούργημα του μεταφραστή, ο βαθμός σεβασμού στις οποίες χαρακτηρίζει και το πόσο καλός είναι. Ανάμεσα σ’ αυτές επιλέγω δύο που τις θεωρώ πολύ σημαντικές γιατί η παραβίασή τους μπορεί να υπονομεύσει την όλη προσπάθεια: α) ο μεταφραστής πρέπει ν’ αναρωτιέται συνεχώς και να μην αφήνει αξεδιάλυτη καμία αμφιβολία του και β) να μην παραλλάσσει, να μην "βελτιώνει" κατά το δοκούν τον συγγραφέα· να τον υπηρετεί δουλικά.
* Ακούμε συχνά παράπονα ότι οι διανοούμενοι σιωπούν για τα κακώς κείμενα ή πάλι ότι μιλούν για πράγματα που δεν γνωρίζουν. Εν τέλει ποια είναι η θέση και ο ρόλος του διανοούμενου σήμερα;
Καταλαβαίνω την ερώτηση, αλλά δυσκολεύομαι ν’ απαντήσω. Γενικά δεν νομίζω ότι είναι -ή πρέπει να είναι- διαφορετική από ό,τι ήταν άλλες εποχές. Αλλά τι εννοούμε με τη λέξη; Γιατί υπάρχουν "διανοούμενοι" και "διανοούμενοι". Κάποιοι, μάλιστα, είναι ιδιαίτερα λαλίστατοι και πολύ ευχαριστημένοι στις μέρες μας! Τους διαβάζουμε καθημερινά. Από την άλλη, πόσοι "διανοούμενοι" έχουν πραγματική επιδραστικότητα; Δεν είναι, μάλλον, περιθωριοποιημένοι; Τέλος πάντων, αν περιμένουμε όλοι πολύ περισσότερα, μια συλλογική παρεμβατικότητα, ας πούμε, αυτό αποτελεί μάλλον ευσεβή πόθο παρά πιθανό ενδεχόμενο. Σε μια μεταβατική εποχή, απόντος ενός γενικότερου κοινωνικού οράματος, δεν πρέπει να περιμένει κανείς τίποτα παραπάνω από την ειλικρινή και "ανεξίθρησκη" ενασχόληση αυτών των ανθρώπων με το έργο τους. Αυτό μου αρκεί προς το παρόν.
* Ο βαθιά αριστερός ιδεολογικός πυρήνας σας, από τον οποίο, όπως λέτε, προέρχονται τα πολιτικά σας σχόλια, πώς προσδιορίζεται σε μια εποχή που οι έννοιες Αριστερά - Δεξιά και οι διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους αμφισβητούνται ή στη χειρότερη περίπτωση θεωρείται ότι δεν υφίστανται;
Με άλλη αφορμή είχα πει: "Τα πολιτικά μου σχόλια (στο Facebook) πηγάζουν από έναν σταθερό, εξηντάχρονο, βαθιά αριστερό ιδεολογικό πυρήνα, που αντιδρά όταν θίγεται". Κατά τα άλλα, με τις λέξεις μπορούμε να παίζουμε αδιαλείπτως, ειδικά στις μεταμοντέρνες μέρες μας, όπου το νόημα πολλών απ’ αυτές διαρκώς "ολισθαίνει", και το τελικό σημαινόμενο μονίμως αναζητείται. Τα όποια όρια, όμως, υπάρχουν πάντα και, αν αμφισβητούνται ή θεωρούνται ανύπαρκτα, όπως λέτε, αυτό συμβαίνει από όσους κρύβονται υστερόβουλα πίσω απ’ το δάχτυλό τους, ακριβώς γιατί έχουν συμφέρον και αποζητούν μια κοινωνία αξιακά ισοπεδωμένη.
Το ίδιο δεν συμβαίνει με την αναθεωρητική τάση στην Ιστορία; Ποτέ δεν ήταν έτσι, όμως, ούτε καν πριν από την εμφάνιση της ιστορικής Αριστεράς και των ποικίλων εκφάνσεών της. Κατακτήσεις αιώνων ανθρωπισμού συνέκλιναν κάποια στιγμή σε ό,τι σήμερα ονομάζουμε Αριστερά. Ωστόσο, αυτός ακριβώς ο ανθρωπισμός, ποικίλως εκδηλούμενος (αλληλεγγύη, κοινωνική ισότητα, ανεξιδοξία), θέλω να πιστεύω ότι εξακολουθεί να εκφράζεται από την Αριστερά και, άρα, δεν συμφωνώ με αυτό που λέτε, ότι δηλαδή "οι διαχωριστικές γραμμές ανάμεσά τους αμφισβητούνται ή στη χειρότερη περίπτωση θεωρείται ότι δεν υφίστανται" .
* Ένας στίχος δεν ανατρέπει καθεστώτα, σύμφωνα με τον Τίτο Πατρίκιο. Υπάρχει όμως χώρος για κοινωνική και πολιτική συμμετοχή της λογοτεχνίας στις εξελίξεις της εποχής μας;
Προφανώς υπάρχει! Και αυτό κάνει πάντα η τέχνη ή, έστω, ένα μέρος της που βλέπει την ανθρώπινη κατάσταση ολιστικά. Ειδικότερα ως προς την τέχνη του λόγου, μπορώ να πω ότι, όπως έχει αποδειχθεί ιστορικά, μόνο αυτή αγωνίζεται πραγματικά και μπορεί να σπάσει τον κύκλο του Κακού, να σπάσει τον κύκλο του μίσους, μόνο αυτή δεν βάζει εύκολα προπαγανδιστικά πρόσημα, μόνο αυτή σέβεται τους πολιτισμούς και τις διαφορές, είναι ευαίσθητη στους κοινωνικούς κραδασμούς, αρνείται τις μανιχαϊστικές κατηγοριοποιήσεις ανακαλύπτοντας παντού γκρίζες ζώνες.
Μου θυμίσατε κάτι από ένα διήγημά μου, το "Μια μέρα στη ζωή του Χαρίλαου Τ.", από το μακρινό 1977: "Αρνούμαι να παίζω στην άμμο όταν ένας άνθρωπος πνίγεται μπρος στα μάτια μου. Θα μου πεις: ‘Αστεία πράγματα, τόσοι πνιγμένοι, ποτέ δεν θυμάμαι την τέχνη να βούτηξε στη θάλασσα να τους σώσει’. Σύμφωνοι. Τουλάχιστον, όμως, σταματούσε να παίζει. Και αυτό κάτι είναι".
* Ως μέλος του προηγούμενου Δ.Σ. του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης συνυπογράψατε επιστολή με την οποία ζητούσατε από την υπουργό Πολιτισμού να παραιτηθεί. Πρωτοφανές. Τι άλλο σας προσβάλλει βάναυσα αυτή την εποχή;
Θα μείνω στο "πρωτοφανές". Μπορεί και να είναι, αλλά δεν θα έπρεπε να είναι. Τουλάχιστον σε ό,τι αφορά εμένα, που, ώς τότε αντιπρόεδρος του Φεστιβάλ, συνυπέγραψα την επιστολή με όλα τα μέλη του Δ.Σ., ισχύει παραλλαγμένη η διαβόητη φράση του Καζαντζάκη: "Είμαι ελεύθερος γιατί ελπίζω ακόμα και δεν φοβάμαι τίποτα". Όσο για το "τι με προσβάλλει βάναυσα αυτή την εποχή", νομίζω ότι η απάντησή μου "κρύβεται" σαν "μαγική εικόνα χωρίς εικόνα" στις προηγούμενες τρεις - τέσσερις.
Πάντως, δεν μπορώ να μην ξεχωρίσω απ’ αυτά που "με προσβάλλουν βάναυσα" τον ακραίο (εν πολλοίς δυσεξήγητο) φανατισμό των νεοδεξιών αριστερής καταγωγής και, κυρίως, την αναβάπτιση ακροδεξιών και τραμπούκων μέσα από τη Σιλωάμ του κυβερνώντος κόμματος, με κορυφαίο ανοσιούργημα την τοποθέτηση σε υπουργείο που (οφείλει να) μεριμνά για τη ζωή των πολιτών ακροδεξιό ο οποίος πριν από λίγα μόλις χρόνια ζητούσε να εκτελούνται μετανάστες και πρόσφυγες στον Έβρο.
* Την εβδομάδα που μας πέρασε είδαμε αρνητές να καίνε το βιβλίο του Ευγένιου Τριβιζά. Ποιες σκέψεις σας προκαλεί το γεγονός;
Μόνο θλίψη, αγανάκτηση και φρίκη. Σέβομαι κάθε "άρνηση" (κι ας μην την κατανοώ, όπως την εν προκειμένω), η οποία, ως άρνηση, ως εξ ορισμού αποφατική, δεν μπορεί παρά να εκφράζεται διά της αποχής, διά της μη πράξεως. Όμως το πιο θλιβερό και πιο βαθιά ανησυχητικό με το κάψιμο και άλλες αποτρόπαιες βιαιοπραγίες των ημερών είναι ότι εκπορεύονται από μια συγκεκριμένη κατ’ ευφημισμόν "ιδεολογία", απ’ τον ιό ενός λερναίου φιδιού που του κόψαμε το ένα κεφάλι και νομίσαμε ότι κάτι κάναμε...
* Πρόσφατα αναγορευτήκατε επίτιμος διδάκτορας στο ΑΠΘ, είχε προηγηθεί το Ιόνιο Πανεπιστήμιο και την Tρίτη η Γαλλική Δημοκρατία σας τίμησε με το μετάλλιο του Αξιωματικού των Γραμμάτων και των Τεχνών. Μπορούν οι διακρίσεις, όσο σημαντικές κι αν είναι, να χωρέσουν μια διαδρομή ζωής;
Ας πούμε ότι οι διακρίσεις δεν είναι παρά ευπρόσδεκτοι σταθμοί σε μια διαδρομή με πολλά σκαμπανεβάσματα που ένας θεός ξέρει πότε και πώς θα τερματιστεί. Είμαι σίγουρος, πάντως, ότι σ’ αυτό το τέρμα θα έχω την ευκαιρία να ξεμουδιάσω, να καμαρώσω που πολύ αγάπησα και πολύ αγαπήθηκα και ν’ αναπολήσω όλη την ευτυχία που ένιωσα, πέρα από το γάμο μου και τη γέννηση των παιδιών μου, με το πρώτο βραβείο: την πρώτη φορά που κάποιος με χτύπησε ενθαρρυντικά στον ώμο.
* «Ο εαυτός μου είναι ο πιο καλός μου φίλος» έχετε πει. Πώς διατηρείτε αυτή τη σχέση ακμαία; Πώς ανανεώνετε διαρκώς αυτή τη φιλία;
Δίνοντάς του να διαβάσει καλά βιβλία, να ακούσει καλή μουσική, να δει καλές ταινίες, να πιει καλά εσπρέσο, να εκκλησιαστεί, να εκτονωθεί και να εκστασιαστεί στο κόκκινο γήπεδο. Και χαρίζοντάς του μια υποδειγματική οικογένεια.
* Διαβάζοντας και μεταφράζοντας σπουδαία κείμενα, παρακολουθώντας και μελετώντας εξίσου σπουδαία κινηματογραφικά και μουσικά έργα, δημιουργώντας ο ίδιος, αισθάνεστε ότι γίνεστε καλύτερος άνθρωπος;
Μα αυτή δεν είναι η ιαματική και βελτιωτική προσφορά της τέχνης σε όποιον την "υπηρετεί" είτε (κατά τη σαρτζετάκεια διάκριση) ενεργητικά είτε παθητικά;
* ......
Δεν με ρωτήσατε τίποτα για τον Θρύλο...
