Το βιβλίο “Φουστανέλες και Χλαμύδες / Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821 - 1930”, από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, της Χριστίνας Κουλούρη, καθηγήτριας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου, κυκλοφόρησε σε πρώτη έκδοση τον Οκτώβριο του 2020. Πρόκειται για ένα μνημειώδες έργο που αναπτύσσεται στον χρόνο από τη γέννηση του ελληνικού κράτους, διασχίζοντας έναν αιώνα ιστορικής / πολιτισμικής μνήμης.
Η παρουσίαση θα επικεντρωθεί στην περίοδο του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, συγκεκριμένα στις ενότητες του βιβλίου Εισαγωγή: η κοινωνική και πολιτισμική ιστορία της μνήμης, η σχέση της με την ιστορία και την ταυτότητα και τα κεφάλαια 1, 2, 3: 1. Εικόνες του Εικοσιένα, 2. Ήρωες, Μνημεία και Ανδριάντες, 3. Μάχες και Πανοράματα.
Όπως το διατυπώνει η συγγραφέας, «η Επανάσταση μοιάζει να διαλύει πλήρως τις κανονικότητες που είχαν αναπτύξει οι κοινότητες προεπαναστατικά και να αναδιατάσσει τις ταυτότητες γύρω από νεωτερικές έννοιες όπως το Έθνος (ή Γένος) και η Επανάσταση (ή Αγώνας)».
Ακολουθεί την έννοια της «πολιτισμικής μνήμης», δηλαδή της «μακράς διάρκειας» θεσμοποιημένης και τυποποιημένης μνήμης, η οποία αναμεταδίδεται με μια μεγάλη ποικιλία μέσων που την κωδικοποιούν και τη συνθέτουν.
Διερευνά τη σχέση μνήμης και Ιστορίας με αναφορές σε συγγραφείς όπως ο Ernest Renan και οι επαγγελματίες ιστορικοί του 19ου αι., αλλά και θεωρητικούς τής μνήμης όπως ο Maurice Halbwacks και ιστορικούς όπως ο David Loventhal, ο Pierre Nora, ο οποίος επεξεργάστηκε την έννοια «τόποι μνήμης» στο εκτενές έργο του, και ο Jacques Le Goff, που επιχειρεί να συγκροτήσει μια μακρο-ιστορία της μνήμης.
Αναπαράσταση του παρελθόντος
Το βιβλίο δομείται «με βάση τους άξονες της απομνημόνευσης, της μνημειοποίησης, της δραματοποίησης και της αναπαράστασης του ιστορικού παρελθόντος», παρουσιάζοντας εικονιστικές και επιτελεστικές πηγές της Επανάστασης:
* Ελαιογραφίες, λιθογραφίες, ξυλογραφίες, φωτογραφίες.
* Υλικές αναπαραστάσεις δημόσιων μνημείων (ανδριάντες, ηρώα και μνημεία πεσόντων).
* Τελετές, μνημόσυνα γύρω από μνημεία «μεγάλων ανδρών».
* Παραστάσεις - αναβιώσεις αρχαίου δράματος, μεταξύ αυτών αθλητικούς αγώνες, πομπές και παραστάσεις.
Αποτελεί έναν πανδέκτη ανασύστασης της ευρύτατης δημιουργίας τόσο καλλιτεχνικών εκφράσεων όσο και παραστατικών εκδηλώσεων της Επανάστασης.
Χαρακτηριστικό είναι ότι στον ίδιο χρόνο που εξελίσσεται η Επανάσταση, μνημειοποιείται. Όπως λέει ο Σπύρος Ασδραχάς, «Οι άνθρωποι του ’21 έχουν κοινή συνείδηση ότι είναι δημιουργοί μιας νέας τάξης πραγμάτων την οποία κατακτούν και διεκδικούν τη θέση τους». Την ίδια στιγμή που δημιουργείται η ιστορία τής Επανάστασης καταγράφονται και αναγνωρίζονται τα ανδραγαθήματα των αγωνιστών. Ο Καραϊσκάκης, απευθυνόμενος στον νεαρό λόγιο Δημήτριο Αινιάν, που τον ακολουθούσε ως εθελοντής, λέει: «Βλέπεις εις ποία βάσανα είμεθα υποκείμενοι και μ’ όλα ταύτα ποίος μας το γνωρίζει; [...] γράφε καν βλέπεις και τούτο θέλει είναι αρκετή απαμοιβή δι’ ημάς».
Η συλλογική μνήμη του Αγώνα δεν έχει μόνο τις ηρωικές της στιγμές, αλλά περιλαμβάνει επίσης τραυματικά γεγονότα, όπως οι εμφύλιες συγκρούσεις και δραματικές κορυφώσεις, όπως η Έξοδος (σφαγή) του Μεσολογγίου και η Σφαγή της Χίου.
Η συγκρότηση της πολιτισμικής μνήμης της Επανάστασης γίνεται κυρίως με δημόσια και εν μέρει ιδιωτική πρωτοβουλία αμέσως μετά την ανακήρυξη της Ανεξαρτησίας. Τη δημόσια γλυπτική -ηρώα, ανδριάντες- αναλαμβάνουν κρατικοί ή τοπικοί φορείς. Οι επιλογές είναι συχνά αντικείμενο διαμάχης, καθώς οι αξιολογήσεις δεν ταυτίζονται. Παρά ταύτα, πολλοί ήρωες της Επανάστασης, είτε με αποφάσεις τοπικών κοινωνιών είτε με γενικότερη συναίνεση, αποκτούν τη θέση τους στο μαρμάρινο Πάνθεον των Ηρώων. Παράλληλα η Επανάσταση αποτυπώνεται σε έργα ζωγραφικής από Έλληνες και φιλέλληνες ζωγράφους.
Συγκρουσιακό πεδίο
Η πολιτισμική μνήμη αποτελεί κατεξοχήν συγκρουσιακό πεδίο που εκφράζεται τόσο στις διαφωνίες της επιλογής των προσώπων όσο και στην αργοπορία υλοποίησης των έργων που αποφασίζονται.
Η ευρεία κυκλοφορία εικόνων του Ρήγα και του Κοραή στη διάρκεια της οθωνικής περιόδου δεν οφείλεται μόνο στην αναγνώρισή τους ως πρωτεργάτες της Επανάστασης, αλλά αποτελεί και αντιοθωνική πολιτική χειρονομία.
Ο χώρος του Πανεπιστημίου Αθηνών, το οποίο μέχρι το 1862 υπερασπίζεται την παράδοση του Διαφωτισμού, αποτελεί τόπο μνήμης με τις μαρμάρινες προτομές των πρωταγωνιστών αν και κάποιων ασύμβατων με τους ήρωες ως προς τη δράση και την πολιτική τους στον αγώνα.
Η μνήμη του Γεώργιου Καραϊσκάκη τιμήθηκε επιτόπου αμέσως μετά τον θάνατό του στη Μάχη του Φαλήρου.
Στο Ναύπλιο επίσης τιμάται η ιστορική μνήμη πρωταγωνιστών της Επανάστασης, όπως του Δημήτριου Υψηλάντη, αλλά και σε άλλες πόλεις με αγάλματα και ηρώα. Ο κατεξοχήν θρυλικός ήρωας της Επανάστασης Θεόδωρος Κολοκοτρώνης θα τιμηθεί πολύ αργότερα με τον έφιππο ανδριάντα έξω από το κτήριο της Βουλής. Ήρωες των αγώνων και ήρωες των γραμμάτων συνεχίζουν να τιμώνται με την παρουσία τους στον δημόσιο χώρο.
Μεγάλα γεγονότα της Επανάστασης θα παρουσιαστούν σε κοσμοράματα και πανοράματα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Έχει ενδιαφέρον να αναφερθεί και η λαϊκή καλλιτεχνική απόδοση του αγώνα μέσα από το νοητικό σύμπαν του στρατηγού Μακρυγιάννη, ο οποίος έφτιαξε μια εικονική ιστορία της Επανάστασης, προσλαμβάνοντας τον λαϊκό καλλιτέχνη Παναγιώτη Ζωγράφο και τους γιους του που σχεδίασαν πίνακες υπό τις υποδείξεις του.
* Η Ελένη Πορτάλιου είναι ομότιμη καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής Σχολής ΕΜΠ
ΙNFO:
“Φουστανέλες και Χλαμύδες / Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821 - 1930”, της Χριστίνας Κουλούρη, εκδόσεις Αλεξάνδρεια
