Στην εποχή της πανδημίας πολλοί ένιωσαν την ανάγκη να ανατρέξουν στον Κάρολο Μαρξ. Ο συνθέτης Μανώλης Γαλιάτσος έκανε ένα βήμα παραπάνω. Μελοποίησε ποίηση του σπουδαίου στοχαστή. «Σε μιαν εποχή εσκεμμένων ιδεολογικών και ιστορικών στρεβλώσεων και παραποιήσεων, έχει μια αξία να παίρνεις θέση» λέει. Ωστόσο δεν περιορίζεται στον Μαρξ. Μαζί με την ποίηση των Ρομπέρ Ντεσνός, Γιώργου Βέη, Θάνου Ματζάνα, μελοποίησε και μια κινηματογραφική κριτική! Του φίλου του, πρόωρα χαμένου, Χρήστου Βακαλόπουλου.
Ο τελευταίος δίσκος του "Η ήπια αποπλάνηση της φανταστικής ζωής", με ερμηνευτές τον ίδιο, τον Αντρέα Καρακώτια και τη Μαριάνθη Σοντάκη, έργο φτιαγμένο στον καιρό της πανδημίας, διαθέτει πολλές εκπλήξεις. Και τα εχέγγυα ενός μουσικού στοχασμού που διανύει την εποχή μας με αξιώσεις.
Άνθρωπος χαμηλών τόνων και δημιουργός υψηλών καταθέσεων, από τους πιο στιβαρούς συνθέτες μας, ο Μανώλης Γαλιάτσος έχει κατακτήσει ένα εντελώς προσωπικό ιδίωμα και το υπηρετεί με συνέπεια. Η διαδρομή του, από το ξεκίνημα, όταν έπαιζε πιάνο στο σχήμα του Νίκου Ξυδάκη, και στη συνέχεια, όταν τραγούδια του ερμήνευσαν από τον Κώστα Παυλίδη και τη Μελίνα Κανά μέχρι τον Μπάμπη Τσετίνη, την Πίτσα Παπαδοπούλου και την κατακτημένη γνώση της μετα-κλασικής μουσικής στα τελευταία έργα του, η διαδρομή του παραμένει ξεχωριστή. Και η άρνησή του να πραγματοποιεί ζωντανές εμφανίσεις παροιμιώδης.
Συνομιλώντας για Μαρξ, Βακαλόπουλο, ποίηση, ελευθερία, εξουσίες και, πάνω απ' όλα, για μουσική, μιλώντας επίσης για την πολιτιστική πολιτική και τη ζωή πολιτών και των καλλιτεχνών στον καιρό της καραντίνας, ο Μανώλης Γαλιάτσος ξεδιπλώνει τον στοχασμό του και μας βοηθάει να κατανοήσουμε πώς «Η ήπια αποπλάνηση της φανταστικής ζωής» συναντά τη ζωή και την τέχνη στη σημερινή πραγματικότητα.
* Ομολογώ ότι δεν περίμενα να ακούσω μελοποιημένο Μαρξ. Ωραίο τελικά να παρακάμπτεις την ιδεολογική σκευή του διανοητή. Ή μήπως αυτό δεν ισχύει στην περίπτωσή σας;
Τίποτα δεν χρειάστηκε να παρακάμψω στην περίπτωση του Μαρξ, αυτό έλειπε. Θα χρειαζόταν να παρακάμψω αν είχα μελοποιήσει, ας πούμε, Ντ' Ανούντσιο. Σε μιαν εποχή εσκεμμένων ιδεολογικών και ιστορικών στρεβλώσεων και παραποιήσεων, όπου ο Στάλιν ταυτίζεται με τον Χίτλερ, ο κομμουνισμός με τον φασισμό και ενδεχομένως να ψιθυρίζεται ότι προθάλαμος όλων αυτών, αδιακρίτως, υπήρξε ο Μαρξ, έχει μιαν αξία να παίρνεις θέση. Όταν μελοποιείς Κάρολο Μαρξ, αυτομάτως παίρνεις θέση. Απ' αυτήν την άποψη, πρωταρχική παρόρμηση στην επιλογή του Μαρξ υπήρξε περισσότερο μια προδιάθεση να ενοχλήσω χουντικής έμπνευσης, τυφλωμένους από φρενήρη φανατισμό, ούτως ειπείν νεοφιλελεύθερους, παρά ν' απευθυνθώ στους αριστερούς.
* Πάντως ο Ευγένιος Αρανίτσης, που μετέφρασε την ποίηση του Μαρξ, έχει θέσει το θέμα ορθά κοφτά: "Το σημαντικό με τη ρομαντική ποίηση που έγραφε ο Μαρξ δεν βρίσκεται ούτε στο ότι είναι ρομαντική ούτε στο ότι αποτελεί καλή ή κακή ποίηση, αλλά στο ότι την έγραφε ο Μαρξ". Αλήθεια, τι σας ενδιέφερε περισσότερο το ποίημα ή ο "ποιητής";
Θα συμφωνήσω απολύτως με τον Αρανίτση. Όταν έχεις να κάνεις με ένα παγκόσμιο πνευματικό μέγεθος, τέτοιας κοσμοϊστορικής επίδρασης, η βασική αναφορά είναι το ίδιο το πρόσωπο, όχι η ποίησή του, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν με προσείλκυσε το ποίημά του. Όλα αυτά που σας είπα, όμως, ώς τώρα δεν θα αρκούσαν αν δεν είχα να πω κάτι με τη μουσική. Επί μήνες έπιανα και άφηνα το ποίημα προσπαθώντας να πειστώ ότι είχα μουσικό λόγο να διατυπώσω, πέρα από το να μελοποιήσω λέξεις.
Τελικά είδα ότι με τη μουσική μπορούσα να υποβάλω δύο πράγματα: Πρώτον, ότι ο Μαρξ υπήρξε παιδί του ρομαντισμού. Δεύτερον, ότι ο τρόπος με τον οποίο μελοποίησα κι ενορχήστρωσα τη στιγμή που ακούγεται η λέξη ελευθερία μού έδινε τη δυνατότητα να υπαινιχθώ ότι ο πρώιμος, ανυποψίαστος ακόμη Μαρξ περιείχε ήδη, εν αγνοία του, τον κατοπινό, ώριμο Μαρξ. Ότι αυτό που γινόμαστε δηλαδή δεν είναι το προϊόν κάποιων τυχαίων περιστατικών και επιδράσεων, αλλά κάτι βαθύτερο, νομοτελειακό και αναπότρεπτο.
* Η λέξη ελευθερία που τονίζετε στο ποίημα του Μαρξ παίρνει άλλες διαστάσεις στις μέρες μας;
Το αίτημα της ελευθερίας είναι πρωτευόντως εσωτερικό και είναι διαχρονικό και αναλλοίωτο. Αυτό που ποικίλλει, ανά τις εποχές, είναι ο βαθμός εναρμόνισης ή δυσαρμονίας του εσωτερικού αιτήματος με την εκάστοτε πολιτική πραγματικότητα: με τις επιβαλλόμενες εξουσίες. Όταν λοιπόν μια εξουσία κακοποιεί την ελευθερία σε μια ολόκληρη κοινωνία, ή μέρος αυτής, καταφέρνει δύο πλήγματα ταυτόχρονα: ένα στον εξωτερικό, τον πολιτικό άνθρωπο, και ένα στον εσωτερικό, τον υπαρξιακό άνθρωπο.
Αιτιολογώ με αντίστοιχα, εντελώς φανταστικά, παραδείγματα: Όταν ένας αστυνομικός ασκείται με το κλομπ του επάνω στο σώμα σου, αυτό κακοποιεί την πολιτική ελευθερία σου και προσβάλλει βάναυσα την υπαρξιακή. Όταν μια υπουργός Παιδείας δηλώνει ότι την 28η Οκτωβρίου γιορτάζουμε το "Όχι" απέναντι στις δυνάμεις του λαϊκισμού, αυτό σμπαραλιάζει τη νοημοσύνη σου και, κατά συνέπεια, κακοποιεί την υπαρξιακή ελευθερία σου και προσβάλλει βάναυσα την πολιτική. Και στα δύο παραδείγματα η βία είναι εξίσου επονείδιστη και επώδυνη.
* Υπάρχει μουσική στις ιδεολογίες;
Η Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία κατέδειξε την κυριαρχία και τη μεγαλοπρέπειά της μέσω της μουσικής οικογένειας των Στράους και, κυρίως, μέσα από το βαλς. Οι μέρες της Γαλλικής Επανάστασης δημιούργησαν τον σπουδαίο γαλλικό εθνικό ύμνο, τον καλύτερο, μαζί με τη Διεθνή, που γράφτηκε ποτέ. Ο Μίκης Θεοδωράκης μιλούσε για τραγούδι μνήμης. Οι ίδιες οι ιδεολογίες δεν έχουν μουσική, η Ιστορία όμως και τα υποκείμενα που δρουν εντός αυτής μπορούν να δώσουν μουσική στις ιδεολογίες.
* Νέος δίσκος στον καιρό της πανδημίας. Αντίδοτο στην καραντίνα;
Καθόλου. Έκανα αυτό που κάνω πάντα και αυτό θα έκανα έτσι κι αλλιώς.
* Ποιο είναι το νήμα που συνδέει αυτά τα ποιήματα με το μουσικό σας εργαστήριο;
Επιλέγω τα ποιήματα κάθε φορά σε σχέση με το θέμα που θέλω ν' αναπτύξω. Το θέμα μου στις τρεις τελευταίες μου δουλειές είναι η αόρατη αλήθεια, κάτω από την όψη των πραγμάτων, η οποία μπορεί να αποκαλύπτει την πραγματικότητα ως ένα επιφαινόμενο παραπλανητικό. Αυτό που δεν βλέπουμε μπορεί να είναι πιο αληθινό απ' αυτό που βλέπουμε. Η «Ήπια Αποπλάνηση της Φανταστικής Ζωής», δηλαδή, μπορεί τελικά να είναι Η «Ήπια Αποπλάνηση της Πραγματικότητας».
* Ακούω το τραγούδι που φτιάξατε για τον Χρήστο Βακαλόπουλο. Ουσιαστικά μελοποιήσατε μια κινηματογραφική κριτική. Πώς το αποφασίσατε;
Αναμφίβολα τον εκτιμούσα, ακόμα κι όταν δεν συμφωνούσα μαζί του. Μελοποίησα αυτό το απόσπασμα της κριτικής του για μια ταινία του 1935, την "Αlice Adams" του George Stevens, επειδή το θεώρησα ποίημα και ήθελα ν' ακούσω αυτά τα λόγια σε τραγούδι. Ένα στοιχείο που διέκρινε τον Χρήστο ήταν η ανάγκη του να μυθοποιήσει ό,τι αγαπούσε και του άρεσε. Τελικά άφησε ο ίδιος έναν μύθο πίσω του, νομίζω δίχως διόλου να τον έχει μεθοδεύσει.
* Αρκεί η μουσική για να εκφράσετε τον στοχασμό σας;
Η μουσική εκφράζεται μετά τις λέξεις. Πρόκειται για μια γλώσσα που μιλάει μέσα μας ένας πρωτόγονος άνθρωπος, ξεχασμένος από μιαν εποχή που ακόμη τα πράγματα και οι έννοιες ήταν ένα. Η ενύπαρξη αυτού του πρωτόγονου μέσα μας κάνει τη μουσική εφικτή. Ίσως γι' αυτό γράφω τα κείμενα στις δουλειές μου, για να εκπληρώσω τον έλλογο άνθρωπο πριν από τον συνθέτη.
* Η ποίηση στο έργο σας είναι εμφανής. Ποια θέση έχει στη ζωή σας;
Η ποίηση είναι η γέφυρα η οποία ενώνει τον δομημένο, έναρθρο και νοηματοδοτημένο λόγο με την άλογη γλώσσα της μουσικής. Καταλαβαίνετε ότι η σημασία της, και όχι μόνο για τη μουσική, είναι κεφαλαιώδης, διότι φέρνει σ' επαφή και επικοινωνία τον έλλογο με τον διαισθητικό άνθρωπο μαζί. Προσπαθήσετε να φανταστείτε τη ζωή μας με έναν εκ των δύο αυτών ανθρώπων απόντα.
* Είστε από τους δημιουργούς που αποφεύγουν τις ζωντανές εμφανίσεις. Γιατί; Ποια είναι η σχέση σας με τους αποδέκτες του έργου σας; Πώς είναι σχηματοποιημένη αυτή η σχέση για σας;
Οι ζωντανές εμφανίσεις είναι η διαχείριση της μουσικής που υπάρχει. Το δικό μου βλέμμα είναι διαρκώς στραμμένο προς τη μουσική που πρόκειται να γεννηθεί. Κάθε δουλειά μου είναι το ξεχωριστό κεφάλαιο ενός βιβλίου που πρέπει να προλάβει να ολοκληρωθεί. Η ιδέα της ολοκλήρωσης σχετίζεται με τον θάνατο και την αποσαφηνισμένη σχέση που θέλω να έχω μαζί του.
Ο βαθμός βάθους και διαύγειας ενός έργου, εφόσον υπάρχει βάθος και διαύγεια, ξεπερνά τα ανθρώπινα βιολογικά όρια και εκτείνεται στον χρόνο, σ' ένα κοινό το οποίο δεν πρόκειται ποτέ να γνωρίσω. Αν το έργο δεν αξίζει για μετά, τότε δεν αξίζει ούτε και σε επίκαιρο χρόνο. Οι μελλοντικοί άνθρωποι δεν μετράνε για μένα λιγότερο από τους τωρινούς και πρωταρχική σημασία έχει η ύπαρξη του έργου.
* Γιατί γράφετε μουσική;
Είναι ο τρόπος μου να αντιλαμβάνομαι την αθέατη όψη των πραγμάτων και της ζωής.
* Αναρωτιέμαι πόσο μπορεί να χαρεί ένας δημιουργός ένα νέο έργο του μέσα σε μια τόσο ζοφερή περίοδο για τον καλλιτεχνικό κόσμο και για την κοινωνία, σ' αυτή την δυστοπική συνθήκη για τους πολίτες.
Ένα έργο οφείλει να είναι πιο δυνατό από οποιεσδήποτε δυστοπικές συνθήκες, διαφορετικά θα είναι μίζερο. Ένα έργο μίζερο, όμως, δεν μπορεί να εμπνεύσει ούτε να είναι ωφέλιμο ποτέ και σε κανέναν. Νομίζετε ότι ένας ποιητής που έγραφε σε συνθήκες εξορίας δεν απολάμβανε τη δημιουργία του; Κάθε καλλιτέχνης ξέρει ότι ένα έργο που δεν χαίρεται τον εαυτό του είναι ένα έργο άσφαιρο. Χρειάζεται την υπέρβαση για να οπλίσει κι αυτό ακριβώς είναι που χρειάζεται και ο κόσμος απ' αυτό.
* Τι πιστεύετε για την πολιτική του υπουργείου Πολιτισμού;
Θα πρότεινα τη μετονομασία του υπουργείου Πολιτισμού σε υπουργείο Θανάτωσης της Τέχνης. Ξεκίνησε με ειρωνείες προς τους καλλιτέχνες και συνέχισε με απόπειρα φτωχοποίησης και φυσικής εξόντωσής τους. Προφανώς το μυστικό που υποψιάζονται οι ιθύνοντες εκεί στο υπουργείο είναι ότι στο τέλος όλους αυτούς τους θάβει η τέχνη. Όταν δεν θα έχει μείνει ούτε η σκόνη τους, εμείς θα υπάρχουμε. Κατανοώ λοιπόν το άγχος και τη φυσική τους απέχθεια προς τους καλλιτέχνες. Ευχαριστούμε και ανταποδίδουμε!
* Πόσο ελεύθερος νιώθει ένας δημιουργός στις μέρες μας;
Όλους μας εξοργίζει η επίθεση στην κοινωνία, στην Παιδεία και στον πολιτισμό. Η άκρατη αστυνομοκρατία και η κατάχρηση εξουσίας της, η αργυρώνητη μιντιαρχία, η ακατάσχετη ψευδολογία και η ασύστολη στρεψοδικία να μιλάς για κράτος δικαίου και να σε εγκαλούν για υπερασπιστή της τρομοκρατίας, η κοροϊδία με το σύστημα Υγείας, ο μεσαίωνας των εργασιακών σχέσεων και τόσα άλλα.
Πόσο βαθιά όμως θα λογιζόταν η ελευθερία μου αν αρκούσε μια τυχάρπαστη, εξαχρειωμένη κυβέρνηση για να μου την αμφισβητήσει; Το πολύ που μπορεί να μου κάνει είναι να με εξοργίζει, να με παρενοχλεί ως πολίτη, όπως ένα μυρμήγκι παρενοχλεί έναν ελέφαντα. Όλοι όμως ξέρουμε τι θα πάθει το μυρμήγκι στο τέλος. Για να συμβεί αυτό, πρέπει ν' αντιτάσσουμε τη μέσα ελευθερία μας στις αυταρχικές εξουσίες. Επιμένω στη μέσα ελευθερία επειδή είναι η μόνη αδιαπραγμάτευτη, δεν συναλλάσσεται και δεν εξαγοράζεται.
