"Να μην μείνει κανείς θεατής του δράματός του" συνιστά η Κατερίνα Μάτσα, όχι μόνο γι' αυτές τις πρωτόγνωρες μέρες της πανδημίας, αλλά σε κάθε δύσκολη περίσταση. Αφοσιωμένη στην ανακούφιση των αδύναμων αλλά και στην πολιτική δράση, με διανυμένη πορεία δεκαετιών στη μάχη της απεξάρτησης και δεκάδες βιβλία στο ενεργητικό της, η γνωστή ψυχίατρος έχει προσφέρει τα μέγιστα στα ζητήματα της ψυχικής υγείας. Για μια γυναίκα μαθημένη στα σκληρά και τα δύσκολα, οι συνθήκες που βιώνει ο πλανήτης από την ώρα που εμφανίστηκε η Covid-19 δεν περνούν απαρατήρητες.
Στη διάρκεια του πρώτου lockdown έκατσε και έγραψε το βιβλίο "Νιόβη. Το αδύνατο πένθος στον καιρό της πανδημίας" (εκδ. Άγρα). Τώρα που διανύουμε τη δεύτερη καραντίνα, αναμετρώντας φόβους και τραύματα, η σκέψη σκαλώνει σε μια φράση του τελευταίου βιβλίου της. "Οι δυνάμεις της ζωής μπορούν να κατανικήσουν τον θάνατο" γράφει και επαναλαμβάνει στην κουβέντα μας.
Το πιστεύει βαθιά η Κατερίνα Μάτσα και το τεκμηριώνει. Η φωνή της ήρεμη καθώς την ακούμε να μιλάει για όσα βοηθούν να μην καταρρεύσουμε ψυχικά αυτή την περίοδο. Στον ίδιο ήρεμο μα επίμονο τόνο επαναλαμβάνει διαρκώς ότι "η συλλογική αντίσταση ενισχύει τις ατομικές άμυνες μπροστά στην πανδημία". Η ίδια άλλωστε μπορεί να διακρίνει εύκολα εκείνο το λεπτό νήμα που συνδέει τη συλλογική συνθήκη με την ψυχή του ανθρώπου.
Πώς βιώνετε την πανδημία;
Η πανδημία ήταν κάτι που ενέσκηψε στη ζωή όλων, και στη δική μας, και προσπαθήσαμε να καταλάβουμε γιατί έγινε, τι την προκάλεσε. Ο ανεκδιήγητος Τραμπ ισχυριζόταν τότε ότι ήταν... προϊόν των εργαστηρίων της Κίνας που είχαν στόχο να καταστρέψουν την Αμερική. Γρήγορα ανακαλύφθηκε ότι η πανδημία ήταν προϊόν της ακόρεστης δίψας του κεφαλαίου για επέκταση, της καταστροφής οικοσυστημάτων και της βιοποικιλότητας, της μαζικής εκτροφής άγριων ζώων, της καταστροφικής δηλαδή παρέμβασης του ανθρώπου στη φύση με στόχο την κερδοφορία. Αρχίσαμε λοιπόν να παρακολουθούμε πώς εξελίσσεται η κατάσταση και να διαπιστώνουμε ότι η πανδημία ήταν εξαιρετικά φονική και οι πολιτικές που εφαρμόστηκαν σε διάφορες χώρες της Δύσης ήταν στην πλειοψηφία τους αναποτελεσματικές.
Το πιο συγκλονιστικό ήταν οι εικόνες μαζικών τάφων στο Μπρονξ ή τεράστιες εκτάσεις με τάφους στη Βραζιλία ή ακόμα αυτές οι μακάβριες αυτοκινητοπομπές στο Μπέργκαμο με φέρετρα που πήγαιναν για ταφή. Όπως και η είδηση, που εξαπλωνόταν από τη μία χώρα στην άλλη, ότι δεν υπήρχαν ψυκτικοί θάλαμοι στα νοσοκομεία για να διατηρήσουν τους νεκρούς που συσσωρεύονταν κάθε μέρα. Ταυτόχρονα, διαβάζαμε μαρτυρίες συγγενών των νεκρών που απεικόνιζαν με καθαρό τρόπο την απόγνωσή τους γιατί τους απαγορευόταν να θάψουν οι ίδιοι τους νεκρούς τους. Έλεγαν, χαρακτηριστικά, ότι νιώθουν μεγάλη ντροπή γιατί δεν τιμούν τους νεκρούς τους, διαδικασία ιερή από καταβολής ανθρώπου. Έτσι αρχίσαμε να ασχολούμαστε με τα ταφικά έθιμα και το πένθος από την εποχή που υπάρχει ανθρώπινη κοινωνία μέχρι σήμερα.
Μέσα στην πρώτη καραντίνα, την ώρα που ο σύντροφός σας Σάββας Μιχαήλ γράφει την "Αντιγόνη", εσείς καταφεύγετε σε έναν λιγότερο γνωστό μύθο, τη “Νιόβη”, που μαρμάρωσε όταν είδε νεκρά τα παιδιά της, για να μιλήσετε για το αδύνατο πένθος. Τι είναι το αδύνατο πένθος, πώς εγγράφεται στον καιρό της πανδημίας και τι σημαίνει για τον ίδιο τον άνθρωπο;
Το αδύνατο πένθος είναι η διαδικασία της αδυναμίας του ανθρώπου να πενθήσει τα αγαπημένα του πρόσωπα. Το πένθος περιλαμβάνει τον θρήνο, τα ταφικά έθιμα και άλλα στοιχεία που καθορίζονται από την κουλτούρα του νεκρού και των συγγενών του, από τον νεκρόδειπνο του Αχιλλέα μέχρι τη σημερινή μακαριά.
Το πένθος είναι μια διαδικασία συλλογικής επεξεργασίας της απώλειας του αγαπημένου προσώπου, εγγράφεται αυτή η διαδικασία στον ίδιο τον κοινωνικό ιστό. Ο Μποντριγιάρ λέει ότι είναι μια συμβολική ανταλλαγή μεταξύ νεκρών και ζωντανών, όπου οι ζωντανοί δίπλα στους πενθούντες με τη συμμετοχή τους στο πένθος δίνουν τη δυνατότητα στους πενθούντες να αντιμετωπίσουν τα συναισθήματα της απώλειας και να συνεχίσουν να ζουν. Δηλαδή η ζωή νικάει τον θάνατο. Αντίθετα, στην πανδημία, βρεθήκαμε μπροστά σε μια απαγόρευση, για υγειονομικούς λόγους, αυτής της διαδικασίας.
Έτσι είμαστε αντιμέτωποι με το φαινόμενο οι άνθρωποι να πεθαίνουν μόνοι τους, τα σώματα να μπαίνουν βιαστικά σε φέρετρα που σφραγίζονται και να πρέπει να ταφούν αμέσως, με τους συγγενείς να μένουν μακριά απ' αυτή τη διαδικασία, η οποία τελικά γίνεται απρόσωπη. Αυτό είναι στοιχείο που συνιστά μια ανθρωπολογική κρίση, μια κρίση του πολιτισμού ολόκληρου. Σ' αυτό το μεταίχμιο έχει φτάσει η ανθρωπότητα σήμερα.
Έχουν καταγραφεί αντίστοιχες περιπτώσεις;
Βεβαίως, αντίστοιχες περιπτώσεις υπάρχουν σε φυσικές καταστροφές, σε γενοκτονίες, στο Ολοκαύτωμα και από τη δική μου κλινική εμπειρία μπορώ να αναφέρω τις περιπτώσεις παιδιών που στράφηκαν στη χρήση ουσιών όταν έχασαν ένα αγαπημένο πρόσωπο και τους ήταν αδύνατον να αποδεχτούν αυτόν τον θάνατο.
Κράτησαν τον νεκρό μέσα, χωρίς να τον πενθήσουν, χωρίς να μιλήσουν γι' αυτόν. Ουσιαστικά, λειτουργούσαν σαν ζωντανοί νεκροί και αυτό το φορτίο, να κουβαλάς έναν νεκρό μέσα σου, είναι ασήκωτο, δεν αντέχεται και έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο στο να ναρκώσουν αυτό το αίσθημα καταφεύγοντας στις ουσίες. Αυτό το τραύμα το βρίσκουμε στην αφετηρία της εξαρτητικής διαδρομής και μ' αυτό ασχολήθηκα στο βιβλίο μου "Το αδύνατο πένθος στον τοξικομανή και η κρύπτη".
Με πόσα τραύματα μάς φέρνει αντιμέτωπους αυτή η πρωτόγνωρη συνθήκη ανελευθερίας;
Με πολλαπλά τραύματα, γιατί οι απώλειες των ανθρώπων αφορούν δικά τους πρόσωπα, αφορούν εκατομμύρια δουλειές που χάθηκαν, αφορούν εκατομμύρια ανθρώπους που δεν μπορούν να επιβιώσουν. Διάβαζα πρόσφατα ότι στην Αμερική ένα στα τέσσερα νοικοκυριά δεν έχει να φάει. Οι απώλειες είναι σε πολλά επίπεδα και βιώνονται με έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο από τις κοινωνίες. Βιώνεται η απώλεια της ελευθερίας κυρίως μέσα από αυτή τη θανατοπολιτική που εφαρμόζεται, η οποία, χωρίς να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά την πανδημία, καταδικάζει τους ανθρώπους στη στέρηση βασικών ελευθεριών και βασικών δικαιωμάτων τους.
Πώς θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά η πανδημία;
Ας μην πάμε στον Τραμπ, με τους εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς ως αποτέλεσμα της πολιτικής του. Ας έρθουμε στην Ελλάδα του Μητσοτάκη. Η κυβερνητική πολιτική τι μας έδειξε ώς τώρα; Ανεξέλεγκτο άνοιγμα των συνόρων στον τουρισμό, Μέσα Μαζικής Μεταφοράς όπου οι πολίτες συνωστίζονται σε απελπιστικό βαθμό, σχολεία με τους διπλάσιους από το κανονικό μαθητές, ένα Εθνικό Σύστημα Υγείας σε κατάρρευση, υποστελεχωμένο και με πολύ σοβαρά λειτουργικά προβλήματα.
Με τον ίδιο τον πρωθυπουργό να στοχοποιεί πρώτα τη νεολαία και μετά όλους τους πολίτες που "στερούνται" αισθήματος “ατομικής ευθύνης”. Επικεντρώνει στη χρήση της μάσκας, την οποία ο ίδιος δεν φοράει όταν κάνει ποδήλατο στην Πάρνηθα. Την κοινωνική αποστασιοποίηση, την οποία γράφουν στα παλιά τους τα παπούτσια οι αστυνομικές ορδές του Χρυσοχοΐδη στις διαδηλώσεις. Εφαρμόζει δηλαδή μια πολιτική που στηρίζεται μόνο στην καταστολή και την ενοχοποίηση της κοινωνίας, ενώ, την ίδια στιγμή, το ΕΣΥ εγκαταλείπεται στη μοίρα του και οι άνθρωποι πεθαίνουν με φοβερούς ρυθμούς. Για την Ελλάδα, οι 100 νεκροί την ημέρα είναι τρομακτικός αριθμός.
Ενώ συζητάμε για όλα αυτά δημόσια και ιδιωτικά, αυτό που δεν ακούγεται στη δημόσια σφαίρα είναι οι ψυχολογικές επιπτώσεις της πανδημίας σε όλα τα επίπεδα. Γιατί;
Δεν το συζητάνε σκοπίμως, γιατί οι επίσημες πολιτικές έχουν αφήσει την ψυχική υγεία και τα κονδύλια στο περιθώριο. Από την άλλη, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας επισημαίνει την ανάγκη να ασχοληθούν οι κυβερνήσεις με τα προβλήματα που δημιουργεί η πανδημία με τα lockdown.
Ταυτόχρονα, ανακοινώνονται έρευνες που έχουν γίνει σε Ευρώπη και Αμερική, που δείχνουν ότι από τον περασμένο Μάρτιο έχουν αυξηθεί οι ψυχικές διαταραχές όλων των τύπων, ιδιαίτερα οι καταθλίψεις, οι αγχώδεις διαταραχές, οι κρίσεις πανικού, οι εξαρτήσεις κάθε τύπου - από ουσίες μέχρι Διαδίκτυο και τζόγο, που γίνεται πια με την κρατική παρότρυνση, μέχρι το φαγητό.
Επίσης έχουμε αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας και ιδιαίτερα εναντίον των γυναικών και των παιδιών. Αυξήθηκε επίσης και ο λεγόμενος αυτοκτονικός ιδεασμός αλλά και το ποσοστό των επιτυχημένων αυτοκτονιών, πράγμα για το οποίο δεν μιλάει κανείς. Εδώ λοιπόν βρισκόμαστε μέσα σε μια πολύ βαθιά κοινωνική κρίση, που εκφράζεται και μέσα από την ψυχοπαθολογία των ανθρώπων.
Τι θα έπρεπε να γίνει από μια ευνομούμενη πολιτεία πάνω στο θέμα της ψυχικής υγείας στον καιρό της πανδημίας;
Το τι μπορεί να κάνει βρίσκεται σε συνάρτηση με το ήδη υπάρχον σύστημα Ψυχικής Υγείας. Αυτό στη χώρα μας είναι εντελώς αναχρονιστικό, δεν καλύπτει τις ανάγκες των ανθρώπων, δεν υπάρχει δηλαδή πρωτοβάθμια φροντίδα, ώστε να μπορεί κανείς να απευθύνεται όταν εμφανίσει ένα πρόβλημα ψυχικής υγείας, και επικεντρώνεται κυρίως στην ιδρυματικού τύπου ψυχιατρική περίθαλψη.
Αναφέρομαι ιδιαίτερα στα μεγάλα ψυχιατρεία, υποστελεχωμένα και με τεράστια λειτουργικά προβλήματα, αλλά και στους ψυχιατρικούς τομείς των γενικών νοσοκομείων, με ανάλογα επίσης προβλήματα. Δεν μπορούσε δηλαδή αυτό το ψυχιατρικό σύστημα να ανταποκριθεί στις ανάγκες του πληθυσμού πριν την πανδημία, πολύ περισσότερο δεν μπορεί να ανταποκριθεί εν μέσω πανδημίας.
Πώς θα αποφύγει κανείς την κατάρρευση λόγω ψυχολογικών προβλημάτων αυτή την περίοδο;
Αυτό είναι συνάρτηση της στάσης τού καθενός από μας απέναντι στα προβλήματα. Εννοώ με αυτό την ανάγκη να εκφραστεί η ανθρώπινη αλληλεγγύη και η συλλογική δράση. Για να σώσει ο λαός τον λαό. Να μην μείνει κανένας μόνος του απέναντι στο πρόβλημά του. Μια μεγάλη στήριξη στον άνθρωπο που υποφέρει είναι η έμπρακτη αλληλεγγύη των συνανθρώπων του που του απλώνουν το χέρι.
Αυτό παίζει πολύ μεγάλο ρόλο σε εποχές κρίσης: να μην μείνει κανείς θεατής του δράματός του και να αντισταθεί συλλογικά στην καταστροφή. Στην Κατοχή έγινε μια έρευνα από τους ψυχιάτρους Καλούτση, Παπαδημητρίου κ.ά. σε νοσοκομεία της Αθήνας, για να καταγραφεί η ψυχοπαθολογία της πείνας, του άγχους και του φόβου εκείνη την περίοδο, και βρέθηκε ότι τα μικρότερα ποσοστά ψυχοπαθολογίας αντιμετώπιζαν αυτοί που εντάχθηκαν στις δυνάμεις της Αντίστασης. Η συλλογική αντίσταση ενισχύει πάντα τις ατομικές άμυνες μπροστά στην κοινωνική καταστροφή και τώρα την πανδημία.
Αυτός ο ιός, όπως γράφετε και στο βιβλίο σας, είναι πολύ ταξικός, κυρίως αν δούμε το παράδειγμα της Αμερικής, είναι όμως και ένας ιός που μετατρέπει τον άνθρωπο σε αριθμό.
Έχει αποδειχτεί ότι είναι πιο δολοφονικός στους πιο αδύναμους, στα πιο ευάλωτα κοινωνικά στρώματα. Στο βιβλίο αναφέρω το παράδειγμα των κρατουμένων γειτονικής φυλακής, που στην αρχή υποχρεώθηκαν να κάνουν τις μαζικές ταφές στο Λονγκ Άιλαντ. Αυτό σημαίνει ότι οι κρατούμενοι αντιμετωπίζονται πάντα από τη βιοεξουσία ως αναλώσιμα είδη.
Το βλέπουμε και στις ελληνικές φυλακές, όπου θερίζει ο κορωνοϊός λόγω των άθλιων συνθηκών στις οποίες ζουν οι κρατούμενοι. Παράλληλα με το γεγονός ότι οι καταπιεσμένοι είναι πολύ πιο εκτεθειμένοι στον θανάσιμο κίνδυνο από τον ιό, παρατηρούμε και φαινόμενα πολύ αισιόδοξα, όπως το κίνημα Black Lives Matter, που συσπείρωσε όλους τους καταπιεσμένους της Αμερικής και πυροδότησε μια εξέγερση που δεν έχει τελειώσει ακόμα και που επεκτάθηκε και εκτός Αμερικής.
Πώς μπορεί να προχωρήσει από εδώ και μπρος ο άνθρωπος;
Όπως γράφω και στο βιβλίο, οι δυνάμεις της ζωής μπορούν να κατανικήσουν τον θάνατο. Στο βιβλίο αναφέρεται ότι μέσα στην πανδημία δημιουργήθηκαν πολλές μορφές συλλογικής δράσης και κοινωνικής αλληλεγγύης, αυτοοργάνωσης συλλογικών αντιστάσεων. Η ελπίδα είναι ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι σε όλο τον πλανήτη συνειδητοποιούν πως το καπιταλιστικό σύστημα είναι ασύμβατο με τις ανάγκες της ζωής του ανθρώπου. Είναι αυτή η συνειδητοποίηση που μπορεί να οργανώσει σε παγκόσμια κλίμακα την αντίσταση στην καταστροφή του ανθρώπου, την κοινωνική επανάσταση.
