Κανένα βιβλίο δεν έχει τέλος. Τα βιβλία δεν έχουν μήκος, έχουν πλάτος. Κάθε σελίδα δεν είναι παρά μια πόρτα που ανοίγει σε μια άλλη πόρτα. Να τελειώνεις ένα βιβλίο σημαίνει πως ανοίγεις την τελευταία πόρτα, έτσι ώστε καμία πόρτα να μην μπορεί πλέον να κλείσει ποτέ, σημείωνε ο Τζόρτζιο Μανγκανέλι (Giorgio Manganelli) στο βιβλίο του «Πινόκιο. Ένα παράλληλο βιβλίο». Σαν να μας λέει δηλαδή πως, καθώς οι καταστάσεις εξελίσσονται μαζί με τις αφηγήσεις τους, εμπλεκόμαστε αναγνωστικά σε μια αναδρομική πορεία, όπου αναδύονται παράλληλες εκδοχές επιλογών, καθιστώντας αδύνατη την τελεσίδικη ολοκλήρωση της ιστορίας.
Η αφήγηση μπορεί να αραιώνει τον βιωματικό χρόνο, όπως μάθαμε από το δράμα του Φούνες του μνήμονα, που για να διηγηθεί τι έκανε σε μια μέρα ήθελε πάνω από μια μέρα. Από την άλλη, μπορεί να συμπυκνώνει το νόημα των καταστάσεων. Ο ίδιος ο Μπόρχες (Jorge Luis Borges) που επινόησε τον Φούνες τον μνήμονα κατάφερε να μας διηγηθεί την ιστορία του μέσα σε είκοσι σελίδες.
Πολιτικά πρόσωπα και αλληλεπίδραση
Κάτι παρόμοιο συμβαίνει με τα πολιτικά πρόσωπα και τις θητείες τους. Τις παρελθούσες και τις διεκδικούμενες. Τα πρόσωπα παίρνουν τη μορφή της αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε καταστάσεις και στις αφηγήσεις τους. Τα ίδια πρόσωπα μπορεί να εμφανίζονται ελκυστικά, όταν εμψυχώνουν καταστάσεις, ή να εμφανίζονται βαρετά, μέσα σε κατασκευασμένες αφηγήσεις. Όπως συμβαίνει στη μυθοπλασία, κάποιες φορές ορισμένα πρόσωπα αποκολλώνται από το περικείμενο.
Οπου προεξέχει το βουνό απ’ τη λέξη του υπάρχει ποιητής, σημειώνει ο Ελύτης στον «Μικρό Ναυτίλο» του.
Η σημασία του προσώπου μέσα στην αλληλεπίδραση της αφήγησης με τις καταστάσεις κάνει το βιβλίο να υπερβαίνει τη διάρκεια της ανάγνωσής του, υπαινίσσεται ο Μανγκανέλι. Βέβαια, ο Μανγκανέλι μιλάει για τον Πινόκιο το 1977. Ο Πινόκιο, από την άλλη, είναι ασφαλώς πιο γνωστός από εκείνον που τον επινόησε πριν έναν αιώνα, το 1881. Πρόκειται για τον Κάρλο Κολόντι (Carlo Collodi) και το παιδικό βιβλίο του «Οι περιπέτειες του Πινόκιο».
* Μια φορά κι έναν καιρό, ήταν...
* Ενας Βασιλιάς! Θα σπεύσουν να φωνάξουν οι μικροί μου αναγνώστες.
* Οχι παιδιά, ήταν ένα κομμάτι ξύλο.
Ετσι ξεκινάει το βιβλίο του με τις περιπέτειες της μαριονέτας που κατασκεύασε ο Τζεπέτο, τον οποίο επίσης επινόησε ο Κολόντι, το όνομα του οποίου είναι ψευδώνυμο του 55χρονου τότε Κάρλο Λορεντσίνι (Carlo Lorenzini), που το διάλεξε για να τιμήσει τη μητέρα του που καταγόταν από το χωριό Κολόντι.
Η απρόβλεπτη απάντηση έχει τη δύναμη να οδηγεί σε ερωτήματα που ανοίγουν νέες αφηγηματικές διαδρομές. Την ίδια δύναμη έχουν και τα απρόβλεπτα ερωτήματα.
Ανάμεσα σε μια ερώτηση που απαιτεί απάντηση και σε μια ερώτηση που προκαλεί προβληματισμό, το επίπεδο αφαίρεσης από την πραγματικότητα δεν είναι το ίδιο.
Είναι διαφορετικό να προσμένεις το άθροισμα από την πρόσθεση δύο αριθμών και το πηλίκο από μία διαίρεση ή να επιχειρείς να προβληματίσεις για την ισχύ της αντιμεταθετικής ιδιότητας στην πρόσθεση ή στη διαίρεση. Έχουν, όμως, σημασία και πού απευθύνεται το ερώτημα και τι προσδοκίες είναι ήδη εγκαθιδρυμένες σ’ εκείνον που γράφει ή διαβάζει το ερώτημα.
Ερωτήματα, απαντήσεις, κριτική σκέψη
Η στερεότυπη αντίληψη για τους πραγματιστές πολιτικούς, ανεξαρτήτως φύλου, καταγωγής ή ιδεολογίας, ορίζει πως οφείλουν να θέτουν αποκλειστικά εκείνα τα ερωτήματα που επιδέχονται αποκλειστικά συγκεκριμένες απαντήσεις.
Η κατηγοριοποίηση αυτού του είδους ερωταπαντήσεων που κατασκευάζονται ως απαντερωτήσεις έχει τα τελευταία χρόνια διαχυθεί και στο εκπαιδευτικό μας σύστημα, όπου επιχειρείται να αντικατασταθεί η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης από την Τράπεζα Θεμάτων.
Η ανθρώπινη νοημοσύνη με αυτόν τον τρόπο περικυκλώνει τον εαυτό της, αλλά ταυτόχρονα φαίνεται να προσεγγίζει ικανοποιητικά εκείνη την εκδοχή της αντίστοιχης Τεχνητής, που αναζητά πεπερασμένες αναδρομικές συναρτήσεις πάνω σε πελώριες βάσεις μετρήσιμων δεδομένων.
Τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις, καθώς εσωτερικεύονται στα μεγάλα δεδομένα και κινδυνεύουν να αναπαράγονται από την αλγοριθμική αφηγηματική, συνιστούν ένα από τα άλυτα προβλήματα των σύγχρονων συστημάτων Τεχνητής Νοημοσύνης.
Με τον ίδιο τρόπο τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις συνιστούν εμπόδια στην ανάδειξη νέων προσώπων στην πολιτική ζωή. Περιφρονούν τη διατύπωση ερωτημάτων που ανοίγουν δρόμους νέων αφηγήσεων, πιο πλούσιων και πιο συμπεριληπτικών σε φύλα, καταγωγές και ιδεολογίες. Δεν αφήνουν το βουνό να προεξέχει από τη λέξη. Ευνοούν το αντίστροφο. Εσωτερικεύονται λεκτικά στον συλλογισμό, μειώνουν την πολυπλοκότητα και ανάγουν σε προβλεπόμενες ερωταπαντήσεις. Η άρση των προκαταλήψεων έχει αναδρομική λειτουργία, καθώς αναπροσανατολίζει την αφήγηση και αναπλάθει τις καταστάσεις.
Ο αριθμός σελίδων αυτού του βιβλίου είναι με ακρίβεια το άπειρο. Καμία σελίδα δεν είναι πρώτη, καμία δεν είναι τελευταία, σημειώνει ο Μπόρχες για το «Βιβλίο της άμμου», όπου συνέκρινε το βιβλίο με την άμμο που δεν έχει αρχή ούτε τέλος.
Υπάρχουν ονόματα ανθρώπων που δεν έζησαν ποτέ και πουθενά, παρά μόνο στη συγγραφική μυθοπλασία, αλλά ζωντανεύουν ακόμη στη φαντασία μας μαζί με τις αφηγήσεις που τα επινόησαν. Πρόκειται για αφηγήσεις που τολμούν να ανοίγουν πόρτες που ανοίγουν σε άλλες πόρτες. Από πρόσωπα απρόβλεπτα, οικεία και ταυτόχρονα ανατρεπτικά. Που περιέχουν τις καταστάσεις και εμπεριέχονται στις αφηγήσεις τους.
* Ο Φραγκίσκος Καλαβάσης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου
