Η παγκοσμιοποίηση, όπως την ξέραμε τα τελευταία σαράντα χρόνια, αλλάζει μορφή. Ήδη από την κρίση του 2008 είχαν αρχίσει να μπαίνουν σε καθοδική τροχιά διάφοροι δείκτες τής παγκοσμιοποίησης, όπως οι εξαγωγές ως ποσοστό του ΑΕΠ και οι ξένες άμεσες επενδύσεις. Η εξάπλωση της παγκοσμιοποίησης είχε αντιφατικές συνέπειες. Η συνεχιζόμενη όξυνση των ανισοτήτων, μεταξύ χωρών αλλά και εντός των χωρών, αποδίδεται εν πολλοίς στην παγκοσμιοποίηση, με αποτέλεσμα να επιτείνεται η αμφισβήτησή της από διάφορες πολιτικές πλευρές («λαϊκιστές», εθνικιστές, δεξιοί αλλά και αριστεροί αντι-παγκοσμιοποιητές κ.λπ.).
Η αποβιομηχάνιση της Αμερικής καθώς και η μετεγκατάσταση πολλών αμερικανικών επιχειρήσεων κυρίως στην Κίνα προκάλεσαν έντονες ανησυχίες τόσο στον πληθυσμό όσο και στις αμερικανικές ελίτ. Αυτό οδήγησε στο να υψωθούν φραγμοί στο ελεύθερο εμπόριο, στις επενδύσεις, στη μετανάστευση, ειδικά την περίοδο Τραμπ.
Ένα πιο πρόσφατο χτύπημα στην παγκοσμιοποίηση, με αφορμή και τον πόλεμο στην Ουκρανία, θα αποτελέσει η δέσμευση των αποθεματικών κεντρικών τραπεζών (Αφγανιστάν, Βενεζουέλας, Ιράν και τώρα Ρωσίας), καθώς και κάποιων ολιγαρχών. Αυτό θα κλονίσει την εμπιστοσύνη στις τραπεζικές καταθέσεις αλλά και στην αγορά περιουσιακών στοιχείων έξω από τον γεωπολιτικό τους χώρο, ενώ και η μονοκρατορία του δολαρίου εμφανίζει τις πρώτες ρωγμές της.
Μετά την κρίση του 2008, αλλά πολύ περισσότερο μετά το 2016, οπότε κέρδισε ο Τράμπ και έγινε το Brexit, η τάση διάβρωσης της παγκοσμιοποίησης εντείνεται. Αναπτύχθηκε η αμερικανική στρατηγική της «διπλής ανάσχεσης», δηλαδή της απομόνωσης τόσο της Κίνας όσο και της Ρωσίας. Προϊόν αυτής της στρατηγικής είναι ο νέος ψυχρός πόλεμος, που τώρα γίνεται ευρύτερα αντιληπτός. Είναι λοιπόν πιθανό να βρισκόμαστε ενώπιον της διαμόρφωσης ενός νέου πολυπολικού συστήματος ισχύος με δύο κυρίαρχους πόλους (αφενός ΗΠΑ-Βρετανία-Ε.Ε. και αφετέρου Κίνα-Ρωσία) και με επιμέρους περιφερειακούς πόλους.
Διαφαίνεται πως η εισβολή στην Ουκρανία θα λειτουργήσει ως θρυαλλίδα που θα επιφέρει μεγάλες αλλαγές στην παγκοσμιοποίηση και θα οδηγήσει σε περιορισμό των οικονομικών συναλλαγών στο εσωτερικό κάθε γεωπολιτικού πόλου όποια μορφή κι εάν πάρει ο γεωπολιτικός χάρτης.
Συρρίκνωση των παγκόσμιων αλυσίδων αξίας
Τι συνέπειες έχουν όλα αυτά για τις παγκόσμιες αλυσίδες αξίας; Για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα οι επιχειρήσεις παρήγαγαν εν γένει εντός των εθνικών συνόρων, διατηρώντας παράλληλα υψηλή αποθεματοποίηση («για όταν χρειαστεί»). Με αφετηρία τη δεκαετία του 1960, και ιδίως στις δεκαετίες του 1970 και 1980, παρατηρούνται ταυτόχρονα δύο αλλαγές. Οι εξελίξεις στην τεχνολογία επέτρεψαν την κατάτμηση της παραγωγής σε στάδια, τα οποία μπορούσαν να υλοποιηθούν σε διαφορετικές περιοχές του κόσμου και μετά να συγκεντρωθούν σε ένα σημείο και να συναρμολογηθούν. Επίσης, οι επιχειρήσεις κατανόησαν τα πλεονεκτήματα της δραστικής μείωσης των αποθεμάτων και άρχισαν να παράγουν «για τη στιγμή που χρειάζεται».
Έτσι, μεγάλες επιχειρήσεις με έδρα στον παγκόσμιο Βορρά αφενός διατηρούσαν ελάχιστα αποθέματα, αφετέρου έτειναν να κρατούν τα κομμάτια της αλυσίδας αξίας που προηγούνταν και έπονταν της παραγωγής (όπως ο σχεδιασμός προϊόντων και το μάρκετινγκ), ενώ μετέφεραν τις δραστηριότητες ρουτίνας σε μονάδες παραγωγής χαμηλότερου κόστους στον παγκόσμιο Νότο (κάπως έτσι η Κίνα εξελίχθηκε στο «παγκόσμιο εργοστάσιο»).
Αυτές οι αλυσίδες αξίας είναι εξαιρετικά αποδοτικές αλλά και απίστευτα εύθραυστες με πολύπλοκα logistics. Ένα τέτοιο σύστημα βασίζεται στην εμπιστοσύνη ότι όλα τα κομμάτια του παγκόσμιου μηχανισμού δουλεύουν συνδυασμένα και στην ώρα τους. Αν αυτή η εμπιστοσύνη διαρραγεί, όπως συνέβη στις κρίσεις του 1997-1998, του 2008, στην υγειονομική κρίση του 2020 και τώρα στην τρέχουσα ουκρανική, το παγκόσμιο σύστημα κινδυνεύει να οδηγηθεί σε παράλυση.
Ο νέος γεωπολιτικός χάρτης που θα προκύψει αναμένεται να «κοντύνει» τις παγκόσμιες αλυσίδες αξίας γιατί οι επιχειρήσεις θα αναπροσανατολιστούν προς συμμαχικές χώρες, ώστε η αξιοπιστία των προμηθευτών να μην τίθεται εν αμφιβόλω λόγω γεωπολιτικών αντιπαραθέσεων.
Προτάσεις για την Ελλάδα με αφορμή αυτές τις εξελίξεις
Σ’ αυτό το πλαίσιο, κάθε χώρα καλείται να πετύχει κάποιας μορφής επάρκεια σε κρίσιμης σημασίας προϊόντα. Για’ αυτό και στην Ε.Ε. πρέπει να γίνουν προσπάθειες για άμεση αλλαγή πολιτικών και για αλλαγές στο ΕΣΠΑ και το ταμείο ανάκαμψης.
Καθώς κάποια μέρη των παγκόσμιων αλυσίδων αξίας θα κονταίνουν, η Ελλάδα θα πρέπει να διερευνήσει, στα κενά που δημιουργούνται, ποια είναι τα σημεία που μπορεί να καλύψει με βάση τα υπαρκτά παραγωγικά της πλεονεκτήματα. Μάλιστα, θα πρέπει να επιλέξει κατά προτίμηση τα πεδία που δείχνουν να την αναβαθμίζουν τεχνολογικά και ποιοτικά.
Θα πρέπει να δούμε πώς θα προετοιμαστούμε καλύτερα για τις δύσκολες μέρες που έρχονται. Από το 2008 η ανθρωπότητα εισήλθε σε μια περίοδο συνεχών και επικαλυπτόμενων κρίσεων στις οποίες τώρα προστίθενται και οι συνέπειες της εισβολής στην Ουκρανία. Μάλιστα, θα ενταθεί ακόμη περισσότερο η προσφυγική κρίση, ενώ η κλεψύδρα της περιβαλλοντικής κρίσης τείνει να αδειάζει. Ένα θετικό στοιχείο είναι ότι η υποχώρηση της παγκοσμιοποίησης και η πανδημία έκαναν περισσότερο αποδεκτή πολιτικά την ισχυρή παρέμβαση του κράτους.
Η κυρίαρχη ιδέα για την αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης στη Δύση είναι η πράσινη ανάπτυξη σε συνδυασμό με την περαιτέρω ψηφιοποίηση των οικονομιών. Ενδεχομένως επαρκεί ως αναπτυξιακή ώθηση για τις ανεπτυγμένες χώρες της βορειοδυτικής Ευρώπης, γιατί αυτές θα μπορέσουν να συμμετάσχουν με σημαντική συμβολή της εγχώριας προστιθέμενης αξίας τους. Δεν είναι όμως αρκετή για μια χώρα όπως η Ελλάδα, που βρίσκεται καθηλωμένη σε μια άνευ όρων υπερδωδεκαετή κρίση, έχοντας δημόσιο χρέος σε επίπεδα ρεκόρ, αλλά και ιδιωτικό χρέος διαρκώς επιδεινούμενο. Κυρίως όμως δεν έχει εγχώρια παραγωγή σ’ αυτούς τους τομείς. Δύο δυνατότητες απομένουν για την Ελλάδα αν θέλει να αποφύγει την αναπτυξιακή στασιμότητα. Και στις δυο περιπτώσεις απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί μια γενναία αναδιάρθρωση των χρεών (δημόσιων και ιδιωτικών).
Πρώτη δυνατότητα: Να επιτύχει μια βελτίωση της υπάρχουσας παραγωγικής δομής χωρίς υιοθέτηση ριζοσπαστικών τομών. Για παράδειγμα, με διεύρυνση του τουριστικού προϊόντος ως προς τον χρόνο και το αντικείμενο, αλλά και τη διασύνδεσή του με τον πρωτογενή τομέα, με επιτάχυνση της ψηφιοποίησης, βελτίωση της χρηματοδότησης μέσω τραπεζικού δανεισμού κ.τ.λ. Αν όλα αυτά μαζί συλλειτουργούσαν, ίσως θα ήταν δυνατό να υπάρξει μια κάποια, αν και όχι πολλά υποσχόμενη ανάπτυξη. Όμως η ουκρανική κρίση, με τη δραματική αύξηση στο ενεργειακό κόστος, την επιτάχυνση της διάρρηξης της παγκοσμιοποίησης και ιδίως την επαύξηση του στασιμοπληθωρισμού διεθνώς και εγχωρίως περιορίζει δραστικά της πιθανότητες επιτυχούς έκβασης αυτού του σεναρίου.
Δεύτερη δυνατότητα: Μια τολμηρή αλλαγή κοινωνικοοικονομικού παραδείγματος με σταδιακή αύξηση της παραγωγής προϊόντων και υπηρεσιών υψηλής προστιθέμενης αξίας, με αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής και των εξαγωγών. Έτσι, θα μπορέσει η Ελλάδα να ξεφύγει από τη λεγόμενη «παγίδα των χωρών μεσαίου εισοδήματος» (middle income trap), κάτι που προϋποθέτει την ανακάλυψη ενός «αναπτυξιακού μονοπατιού» που θα επιτρέψει στη χώρα ένα «μεγάλο παραγωγικό άλμα προς τα εμπρός» (leapfrogging), όπως αυτό που πέτυχαν αρκετές χώρες της ανατολικής Ασίας και σε μικρότερο βαθμό ορισμένες βορειοευρωπαϊκές. Σε περίπτωση επιτυχίας, το σενάριο αυτό είναι ικανό να αλλάξει το μέλλον της χώρας.
Ωστόσο, ένα τέτοιο εγχείρημα δεν είναι ούτε απλό στη σύλληψη ούτε βέβαιο ως προς την κατάληξή του. Η επινόηση ενός τέτοιου «μονοπατιού» είναι εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση για δύο λόγους. Πρώτον, σήμερα υπάρχει ένα αδύναμο κράτος με την ευρύτερη έννοια (κυβέρνηση, κόμματα, Κοινοβούλιο, Διοίκηση). Ένα ανίσχυρο κράτος, που άγεται και φέρεται από συμφέροντα και αδράνειες. Για να πετύχει το παραπάνω εγχείρημα, απαιτείται ένα νέο ισχυρό κράτος, Δημόσια Διοίκηση αλλά και κοινωνικοί εταίροι με διάθεση για ανάληψη ρίσκου (όχι προσοδοθήρες), καθώς επίσης η ενεργοποίηση της επιστημονικής και ερευνητικής κοινότητας. Θεωρώ ως κατεξοχήν κρίσιμο σημείο μακροχρόνιας πολιτικής επιτυχίας του δικού μας πολιτικού χώρου, της Αριστεράς, ότι βρήκε και διαθέτει την ικανότητα του να ηγηθεί μιας τέτοιας πορείας. Δεν είναι αυτονόητο. Απαιτεί κόπο, σχεδιασμό, αλλά και πίστη.
Επιπλέον, το κράτος στην Ελλάδα σήμερα αδυνατεί να σκεφτεί στρατηγικά. Απουσιάζει διαχρονικά η «συλλογική αναλυτική δυνατότητα» (thinking capacity) από την κυβερνητική λειτουργία. Υπάρχει έλλειψη σχεδιασμού, συντονισμού, εφαρμογής και αξιολόγησης της πορείας των δημόσιων πολιτικών επί τη βάσει δεδομένων. Μια δεύτερη λοιπόν προϋπόθεση είναι η αναβάθμιση της φιλοσοφίας του σχεδιασμού δημόσιας (αναπτυξιακής) πολιτικής σε μια κατεύθυνση που θα επιχειρεί να ανταποκριθεί συνεκτικά σε κεντρικές κοινωνικές προκλήσεις (societal challenges), όπως η κλιματική κρίση, η δημογραφική παρακμή, οι ανισότητες και ιδίως η αλλαγή παραγωγικού υποδείγματος. Το κράτος θα πρέπει να είναι ικανό να ασκήσει βιομηχανικές πολιτικές με εκτεταμένη διαβούλευση και σε συνεργασία με τον ιδιωτικό τομέα για την επιλογή των κλάδων όπου υπάρχει δυνατότητα αναπτυξιακού άλματος, με τη συστηματική τους υποστήριξη από την ακαδημαϊκή και ερευνητική κοινότητα, όπως κάνουν πολλές χώρες είτε με προοδευτικές είτε με συντηρητικές κυβερνήσεις (Γαλλία, Γερμανία κ.ά.).
Σήμερα η επινόηση ενός νέου και υποσχόμενου αναπτυξιακού μονοπατιού καθίσταται δυσχερέστερη λόγω των διεθνών εξελίξεων. Όμως κάθε κρίση είναι και μια ευκαιρία. Αν η χώρα ζυγίσει σωστά τις επιλογές της, μπορεί να επωφεληθεί από το νέο αναπτυξιακό κύμα αποκτώντας το πλεονέκτημα του πρωτοπορούντος. Αν κάτι πρέπει να μας φοβίζει, δεν είναι η κρίση που έρχεται, αλλά το να μην ασκούνται οι κατάλληλες πολιτικές. Εξ ου και έχει ιδιαίτερη σημασία ποιες πολιτικές δυνάμεις θα βρεθούν στο τιμόνι της χώρας σε τέτοιες κρίσιμες περιόδους.
* Ο Λόης Λαμπριανίδης είναι οικονομικός γεωγράφος, καθηγητής Πανεπιστημίου Μακεδονίας και π. γενικός γραμματέας Ιδιωτικών Επενδύσεων στο υπουργείο Οικονομίας και Ανάπτυξης
