Οι εικόνες από τις πρόχειρες κατασκευές που στήθηκαν βιαστικά από τους άστεγους περιπλανώμενους πρόσφυγες που είχαν κατασκηνώσει στις πλευρές των δρόμων της Μυτιλήνης, έπειτα από την ολοκληρωτική καταστροφή του καταυλισμού από τις πυρκαγιές στη Μόρια, υπήρξαν αποκαλυπτικές της εφευρετικότητας σε καταστάσεις ανάγκης και επιβίωσης.
Στην παγκόσμια Ιστορία υπάρχουν άπειρα δείγματα αυτής της εφευρετικότητας. Αρκετά μάλιστα από αυτά ίσως είναι πολύ πιο εντυπωσιακά και πιο περίπλοκα από αυτά της Μόριας, αν και οι βασικές αρχές οι οποίες εφαρμόζονται είναι εντυπωσιακά κοινές και διαχρονικές.
Οι απρόβλεπτες ανάγκες στέγασης, είτε από φυσικές καταστροφές είτε από ανάγκες άμεσης, προσωρινής υποτίθεται, στέγασης εκτοπισμένων, λειτουργούν, φαίνεται, αφυπνιστικά για την ευφυή, δημιουργική, αυθόρμητη και κυρίως αυθαίρετη και αυτοσχεδιαστική δράση, αξιοποιώντας τόσο τις δυνατότητες των φυσικών υλικών όσο και τα αποθέματα φαντασίας αλλά και κληρονομημένης εμπειρίας και γνώσης.
Εναλλακτικός τρόπος ζωής
Σε τελείως διαφορετικές συνθήκες, δηλαδή τις συνθήκες ενός εναλλακτικού τρόπου ζωής κυρίως από επιλογή και εσωτερική ανάγκη, ήδη την εκρηκτική δεκαετία του 1960, είχαν κτιστεί από τους νέους εκείνης της εποχής, κυρίως στην Αμερική, κοινότητες με τη χρήση πρόχειρων ή και ανακυκλωμένων υλικών.
Σιδηρόβεργες για τους σκελετούς, φύλλα από λαμαρίνες ή πλαστικά, υφάσματα, αλλά και παράθυρα και πόρτες από κατεδαφίσεις, δημιουργικά συνδυασμένα μεταξύ τους, σε εντυπωσιακές, σύνθετες και αισθητικά άρτιες κατασκευές. Τρισδιάστατοι θόλοι, βασισμένοι στην εξελιγμένη γεωμετρία των μεγάλης κλίμακας «γεωδαισικών» θόλων του σπουδαίου πολυπράγμονα Buckminster Fuller (1895-1983), σε ευρηματική και αρμονική συνύπαρξη με υλικά ευτελή και περιφρονημένα.
Ουσιαστικά βέβαια αυτή η «αρχιτεκτονική» αντικατόπτριζε και ένα σύνολο από άλλες αρχές, όπως η προσωρινότητα και το εφήμερο, η ελευθερία στις σχέσεις, ο κοινοβιακός τρόπος ζωής, τα κινήματα ενάντια στον πόλεμο (του Βιετνάμ τότε), η μουσική. Μια αρχιτεκτονική που στηριζόταν στον αυτοσχεδιασμό και στην αυτενέργεια, στη διαίσθηση των χρηστών που ήταν οι ίδιοι οι κατασκευαστές, τη βιωμένη αίσθηση των δυνατοτήτων των υλικών και τη βιωματική αίσθηση του χώρου. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά συνιστούσαν ένα νέο και διαφορετικό αρχιτεκτονικό παράδειγμα, αντίθετο σε οποιαδήποτε μορφή θεσμοποιημένης και ιεραρχημένης αρχιτεκτονικής πρακτικής.
Σταδιακά όμως οι κοινότητες αυτές οδηγήθηκαν στην παρακμή, μαζί με το κίνημα των χίπις, το οποίο τις εκπροσωπούσε, με αποτέλεσμα και οι οικισμοί που είχαν γίνει να κατεδαφιστούν, να διαλυθούν και να εξαφανιστούν.
Κάποια λίγα, ελάχιστα κατάλοιπα αυτού του τρόπου ζωής υπάρχουν ακόμα και σήμερα, έστω και περιθωριοποιημένα. Στην καλύτερη εκδοχή τους αφορούν κατασκευές οι οποίες προβάλλουν την προσέγγιση σε μια αρχιτεκτονική οικολογική, που σημαίνει μια αρχιτεκτονική η οποία, σε αντίθεση με την επικρατούσα διάχυτη πρακτική της σπατάλης σε ύλες και πηγές, με τις ταπεινές επιλογές της νοιάζεται για το μέλλον αυτού του κόσμου.
Οι παραγκουπόλεις στον Τρίτο Κόσμο
Στη χειρότερη εκδοχή τους υπάρχουν ακόμα κοινότητες σε πλήρη παρακμή, απελπισία και εσωτερικευμένη βία, όπως μας έδειξε με τον πλέον ωμό τρόπο ο Κουέντιν Ταραντίνο στην τελευταία αριστουργηματική ταινία του με τίτλο “Once Upon a Time in Hollywood” (2019).
Εντούτοις, σε μια ακόμα πιο μαζική εκδοχή τους, υπάρχουν δείγματα αυτής της αυτοπαραγόμενης αρχιτεκτονικής σε όλες τις περιθωριοποιημένες κοινωνίες του πλανήτη, όπως οι φαβέλες στη Βραζιλία και σε ολόκληρη τη Λατινική Αμερική, οι πάμφτωχες γειτονιές και συνοικίες των μεγαλουπόλεων, οι παραγκουπόλεις παντού.
Όμως η πλέον διαδεδομένη εκδήλωσή τους, λόγω κυρίως των σύγχρονων διάσπαρτων πολεμικών επιχειρήσεων, βρίσκεται στις ενδογενώς εφήμερες εγκαταστάσεις προσφύγων, οι οποίοι εκριζωμένοι από τις εστίες τους ζουν την κανονικότητα αέναων μετακινήσεων από τόπο σε τόπο. Σ' αυτό το πλαίσιο της ρευστής ύπαρξης, και λόγω των διαρκώς μεταβαλλόμενων συνθηκών, μοιάζουν και αυτοί αφενός να αναπτύσσουν δεξιότητες με τις οποίες μπορούν να αντεπεξέρχονται στις κακουχίες και τις στιγμιαίες δυσκολίες και αφετέρου να έχουν την αίσθηση κάποιας βάσης.
Κάποιες από αυτές τις δεξιότητες έχουν να κάνουν σε μεγάλο βαθμό με την άμεση ανάγκη για πολύ γρήγορη και μηδενικού κόστους κατασκευή χώρων στοιχειώδους τουλάχιστον διαμονής. Έτσι καταφεύγουν στην αξιοποίηση και χρησιμοποίηση υλικών που εύκολα μπορούν να βρεθούν στις περιοχές όπου θα χρειαστεί να παραμείνουν, έστω και για λίγο χρονικό διάστημα. Οι κατασκευές αυτές είναι εξαιρετικά ευτελείς και παρέχουν ελάχιστη ή καθόλου προστασία από τις εναλλασσόμενες και πολύ συχνά ακραίες καιρικές συνθήκες.
Στις κατασκευές παράπλευρα των δρόμων στη Μυτιλήνη συνδυάζονται δύο πολύ διαφορετικές τεχνικές. Αυτή του απλού καλαμιού με αυτή της βιομηχανοποιημένης τέντας.
Προκύπτει έτσι μια σύνθετη αρχιτεκτονική, αλλά πρωτογενής, στην οποία βέργες από λεπτά καλάμια που συστήνουν ένα σύστημα ελαφρού σκελετού συνυπάρχουν με σχεδόν καινούργιες, πολύχρωμες, διαφόρων μεγεθών, βιομηχανοποιημένες, από χοντρό πανί ή πλαστικό σκηνές, οι οποίες συνήθως χρησιμοποιούνται για camping στην παραλία.
Στον σκελετό από καλάμια συνήθως στερεώνονται ή κρέμονται μεγάλα κομμάτια από υφάσματα ή πλαστικά φύλλα, κουβέρτες ή οτιδήποτε άλλο μπορεί να προστατεύσει από τον ήλιο ή τη βροχή. Η προστασία από τις ακραίες συνθήκες είναι ανύπαρκτη.
Οι σκελετοί από καλάμια είναι δύο ειδών. Αυτοί που προσομοιάζουν σκελετούς για κυκλικές αρχετυπικές καλύβες που τυπολογικά βρίσκονται σε όλους τους πολιτισμούς διαχρονικά, των οποίων το σχήμα υιοθέτησε ο Δημήτρης Πικιώνης στον Παιδικό Κήπο της Φιλοθέης. Η δεύτερη διακρίνεται από την κάπως πιο εξορθολογισμένη γεωμετρία ενός ορθογώνιου παραλληλεπιπέδου.
Το καλάμι μπορεί να βρεθεί οπουδήποτε, κοστίζει ελάχιστα ή καθόλου, είναι λεπτό, ελαφρύ και εύκαμπτο και μπορεί να παραλαμβάνει τις πιέσεις των ανέμων. Ο σκελετός από καλάμι με τα δεσίματα στους κόμβους γίνεται ανθεκτικός, ενώ η οποιαδήποτε κατασκευή μπορεί πολύ γρήγορα να συναρμολογηθεί ή να αποσυναρμολογηθεί, να πεταχτεί ή να ξαναχρησιμοποιηθεί.
Η βιομηχανοποιημένη πάνινη σκηνή είναι επίσης εύκολο να ανοιχτεί ή να μαζευτεί, να μεταφερθεί, είναι ελαφριά, μπορεί να στεγάσει προσωρινά, αλλά και πολύ συχνά μόνιμα, ανθρώπους.
* Ο Σόλων Ξενόπουλος είναι αρχιτέκτων, ομότιμος καθηγητής ΕΜΠ, κοσμήτορας Σχολής Αρχιτεκτονικής, Μηχανικής και Γεωπεριβαλλοντικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Νεάπολις, Πάφος
