ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑΣ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ*
Πώς μπορούμε να σκεφτούμε τη ριζοσπαστικοποίηση στις δυτικές χώρες, ανθρώπων που είτε είναι απόγονοι μουσουλμάνων μεταναστών είτε προσφάτως προσηλυτισμένοι στο Ισλάμ; Ποια η σχέση με τις αρχές της μουσουλμανικής θρησκείας αν σκεφτούμε ότι ο Φρόιντ έβλεπε στην εκκλησία και στον στρατό μορφώματα που στηρίζονται στην ταύτιση με τον αρχηγό που μπαίνει στη θέση του ιδεώδους του εγώ; Ποιος ο ρόλος των ιστορικών, κοινωνικών, οικονομικών και ψυχικών παραγόντων στη διαδικασία ριζοσπαστικοποίησης;
Τα ερωτήματα είναι σύνθετα και οι δυνατές απαντήσεις μάς λένε ίσως περισσότερα για τις κοινωνικές αναπαραστάσεις όσων προσπαθούν να τα απαντήσουν από ό,τι για τα ίδια τα φαινόμενα. Ίσως, βέβαια, οι απαντήσεις να είναι τόσες όσες και οι πορείες των ανθρώπων.
Αν ξεκινήσουμε από την παραδοχή ότι τα ιερά κείμενα του Ισλάμ, όπως και των άλλων θρησκειών, προάγουν μια εσωτερική προτίμηση για την ομάδα των πιστών και μια εξωτερική αντιπαλότητα απέναντι στο σύνολο αυτών που δεν ανήκουν εκεί, μπορούμε να σκεφτούμε την προσχώρηση ως απόφαση ενσωμάτωσης σε μια κοινότητα με ισχυρούς εσωτερικούς δεσμούς. Ωστόσο, στον βαθμό που αυτή η προσχώρηση συσχετίζεται με ριζική αμφισβήτηση του τρόπου λειτουργίας των δυτικοευρωπαϊκών κοινωνιών εντασσόμενη σε μια διάδραση με άτομα ή συλλογικότητες που φέρουν ένα πολιτικό σχέδιο ανατροπής και αντικατάστασης των υπαρχουσών δομών, πρόκειται για πράξη πολυδιάστατη, με πολιτικές απολήξεις και ψυχικά, ιστορικά, κοινωνικά και οικονομικά αίτια.
Η ισλαμική ριζοσπαστικοποίηση στις πολυπολιτισμικές κοινωνίες είναι τμήμα πολιτικής ιδεολογίας που πρωτίστως εκφράζει, μέσα συχνά από βίαιες πράξεις εκμηδενισμού της διαφορετικότητας, την απόγνωση ανθρώπων που δεν βρήκαν άλλη δυνατή θέση στην κοινωνία που ζουν. Πρόκειται για πολύ διαφορετικά προφίλ: από παιδιά φτωχών ή άνεργων οικογενειών, ή ακόμα τρόφιμους φυλακών έως ανθρώπους που ανήκουν σε σχετικά εύπορα κοινωνικά στρώματα, και από μετανάστες δεύτερης ή τρίτης γενιάς έως απογόνους των αποικιακών δυνάμεων.
Όσοι προσυπογράφουν τις πρακτικές και την κοσμοθεωρία της ισλαμικής ριζοσπαστικοποίησης, έχουν ως κοινό στοιχείο στις αφηγήσεις τους την ανάγκη να νοηματοδοτήσουν την ύπαρξή τους εντάσσοντάς την σε μια ιδιαίτερη συλλογικότητα διαφοροποιημένη από τις επικρατώσες κοινωνικές αξίες και με ισχυρό σημείο αναφοράς σε μια υπερβατική δύναμη. Πολύ συχνά η οικογενειακή ιστορία εξηγεί αυτή την εναγώνια αναζήτηση μιας δυνατής θέσης σε κάποιο σχήμα που έρχεται να περιορίσει την υπαρξιακή αγωνία, παρέχοντας έτοιμες απαντήσεις στο ερώτημα του τι είμαστε για τον άλλον, ποια η αξία της ζωής και ποιο το νόημα του θανάτου.
Πέρα από την εργαλειοποίηση της απόπειρας ανανοηματοδότησης της ζωής, ένταξής της σε μια συλλογικότητα και σχετικής αυτονόμησής της από τα δρώντα πρόσωπα, μέσα στο πλαίσιο μιας πολιτικής και θρησκευτικής ιδεολογίας, ενδιαφέρον έχουν οι βαθύτεροι λόγοι αυτής της ανάγκης και επιλογής.
Για κάποιους, η συνάντησή τους με τη μουσουλμανική ριζοσπαστικοποίηση έρχεται να δώσει ψυχική μορφή, κοινωνική έκφραση και πνευματικό περιεχόμενο, σε μια κατάσταση εσωτερικής αποξένωσης από το περιβάλλον τους, όπου νιώθουν ότι δεν έχουν χώρο ύπαρξης. Σε άλλους η επαφή τους με θρησκευτικές μορφές που συχνά μπαίνουν στη θέση μιας πατρικής φιγούρας, έρχεται να σηματοδοτήσει την αρχή της διαδικασίας αποστασιοποίησης από τη δυτική κοινωνία και των αξιών της προς όφελος της κοινότητας των πιστών και της προοπτικής τής μετά θάνατον ανταμοιβής. Για άλλους, η προσφυγή σε γνώριμα πολιτισμικά σχήματα ή υποτιθέμενα ως τέτοια έρχεται να εγγράψει μια συνέχεια με τις προηγούμενες γενιές και επιλογή διαφοροποίησης ως προς το κυρίαρχο μοντέλο της χώρας υποδοχής.
Η διαδικασία ριζοσπαστικοποίησης είναι μια καθολική απάντηση στην αναζήτηση ταυτοτικού τόπου που κλείνει κάθε πιθανό ερώτημα και άρει δυνατότητες αμφισβήτησης. Ίσως γιατί το πιο δύσκολο είναι να ζούμε χωρίς τη βεβαιότητα που δίνουν ολοκληρωτικά συστήματα. Η άμετρη άσκηση βίας ως προς αυτό που ορίζεται διαφορετικό και του οποίου αρχετυπική έκφραση είναι η μορφή του «άπιστου» έρχεται να επιβεβαιώσει μανιχαϊστικά τον διαχωρισμό του κόσμου στους «δικούς μας» και «στους άλλους». Φυσικά, καμία μορφή ιδεολογικού φανατισμού, όποιο και αν είναι το ιδεώδες στο οποίο αναφέρεται, δεν έχει το μονοπώλιο του διαχωρισμού σε καλούς ή οικείους και σε κακούς ή ξένους. Ίσως γιατί κάθε τέτοια προσχώρηση προσπαθεί να εξορκίσει το αναπάντεχο, οικεία ανησυχητικό και ξένο μέσα μας.
* Η Χριστίνα Αλεξοπούλου είναι ψυχολόγος και διδάκτωρ Ιστορίας, εργάζεται στο πανεπιστήμιο της ΙΝΑΛΚΟ (Παρίσι)
