Η οικονομία της μεταπολεμικής Ελλάδας ανοικοδομήθηκε με βασικό άξονα τα μεγάλα κρατικά μονοπώλια των Δημόσιων Επιχειρήσεων Κοινής Ωφέλειας. Η ΔΕΗ ήταν η μεγαλύτερη βιομηχανία της χώρας και σε δεύτερο πλάνο ήταν ο ΟΤΕ και η ΕΥΔΑΠ. Παράλληλα, στον τομέα της χρηματοδότησης, η Εθνική Τράπεζα μαζί με το Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο αποτέλεσαν τους βασικούς μηχανισμούς χρηματοδότησης της ανάπτυξης των ελληνικών επιχειρήσεων. Μαζί με τα ΕΛ.ΤΑ., το 202 Κρατικό Εργοστάσιο Αεροπορίας (πρόδρομο σχήμα της μετέπειτα ΕΑΒ) και τους σιδηρόδρομους συναποτέλεσαν τον κρατικό τομέα της οικονομίας.
Οι κρατικοποιήσεις
Στις δεκαετίες του ’70 και του ’80 άλλαξε άρδην η εικόνα και η κατάσταση χαρακτηρίστηκε από τη συγκέντρωση πολύ μεγάλου αριθμού ιδιωτικών επιχειρήσεων στην «αγκαλιά» του κράτους. Αιτία ήταν η τεράστια ενεργειακή κρίση που προκλήθηκε από το καρτέλ των πετρελαιοπαραγωγών χωρών (ΟΠΕΚ).
Η απολύτως ενεργοβόρος ελληνική βιομηχανία υπέστη τρομακτική καθίζηση και κολοσσοί όπως η Πειραϊκή Πατραϊκή, με τους 20.000 εργαζόμενους, αλλά και μικρότερες (πολύ μεγάλες ωστόσο για τα ελληνικά δεδομένα) κλωστοϋφαντουργίες, οι οποίες αντιπροσώπευαν το 26% της βιομηχανικής παραγωγής (Καρέλας, Αιγαίον, Μιχαηλίδης κ.ά.), περιήλθαν σε δεινή θέση. Είχε προηγηθεί η πλήρης κρατικοποίηση της αυτοκρατορίας Στρατή Ανδρεάδη από την κυβέρνηση Κωνσταντίνου Καραμανλή: Εμπορική Τράπεζα, Ιονική και Λαϊκή, Τράπεζα Πειραιώς, Τράπεζα Αττικής, ΗΣΑΠ (ηλεκτρικός σιδηρόδρομος και πράσινα λεωφορεία που συνέδεαν την Κηφισιά με τον Πειραιά), ξενοδοχείο Hilton, Βιομηχανία Φωσφορικών Λιπασμάτων, ασφαλιστικές εταιρείες κ.ά.
Πλην του Ομίλου Ανδρεάδη, σχεδόν όλες οι περιπτώσεις κρατικοποιήσεων ήταν «εθελοντικές», καθώς οι ιδιοκτήτες των «προβληματικών», όπως ονομάστηκαν τότε, ήταν υπερχρεωμένες και μη δυνάμενες να εξυπηρετήσουν τα χρέη τους ή να δανειστούν περαιτέρω από τις τράπεζες. Επιχειρήσεις όπως η Πειραϊκή Πατραϊκή, η ΠΥΡΚΑΛ, τα Ορυχεία Σκαλιστήρη, η Ολυμπιακή Αεροπορία δόθηκαν έναντι μηδενικού τιμήματος στο κράτος προκειμένου να απαλλαγούν οι ιδιοκτήτες τους από τα χρέη. Ο μόνος που έλαβε αντάλλαγμα ήταν ο Σταύρος Νιάρχος για τα Ναυπηγεία Σκαραμαγκά (περί τα 10 εκατομμύρια δολάρια). Εξίσου κορυφαίες περιπτώσεις κρατικοποιήσεων ήταν και οι περιπτώσεις της ΑΓΕΤ Ηρακλής καθώς και της Εθνικής Τράπεζας.
Επρόκειτο ουσιαστικά για διάσωση του κορμού της ελληνικής βιομηχανίας από την πτώχευση και, παράλληλα, διατήρηση εκατοντάδων χιλιάδων θέσεων εργασίας, καθώς η έκρηξη των πετρελαϊκών τιμών είχε κλονίσει συθέμελα την ελληνική βιομηχανία και όχι μόνο. Η κραταιά ελληνική εμπορική ναυτιλία, που στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό στη μεταφορά πετρελαίου, υπέστη επίσης τεράστια καταστροφή.
Βασικό εργαλείο για τη συγκέντρωση, διοίκηση και χρηματοδότηση της διάσωσης των επιχειρήσεων αυτών σε πρώτη φάση ήταν ο Οργανισμός Ανασυγκρότησης Επιχειρήσεων (ΟΑΕ), τον οποίο δημιούργησε η κυβέρνηση Ανδρέα Παπανδρέου τη δεκαετία του ’80, στα πρότυπα του ιταλικού IRI (Istituto per la Ricostruzione Industriale), που είχε μεν ιδρυθεί το 1933, μεγαλούργησε όμως στην Ιταλία τις δεκαετίες ’80 και ’90, για να διαλυθεί το 2002, αφού αναδιάρθρωσε και διέσωσε κολοσσούς όπως η Alitalia κ.ά.
Παρά τη διάσωση τεράστιου αριθμού θέσεων εργασίας, ο ΟΑΕ πέτυχε ελάχιστα τόσο ως προς το κομμάτι της αναδιάρθρωσης όσο και ως προς την επαναφορά σε κερδοφορία των επιχειρήσεων που κατείχε.
Η αντίστροφη μέτρηση
Αν η περίοδος 1974-1990 ήταν η περίοδος των μεγάλων κρατικοποιήσεων στην Ελλάδα, από τις αρχές της δεκαετίας του ’90 ξεκινά η αντίστροφη πορεία, κυρίως από τη θητεία Κωνσταντίνου Μητσοτάκη (1990-1993), εμβληματική περίπτωση της οποίας ήταν η ΑΓΕΤ Ηρακλής, μία από τις δύο κορυφαίες ελληνικές τσιμεντοβιομηχανίες. Η περίπτωσή της, πέραν της βαριάς οσμής σκανδάλου που άφησε τότε (πώληση στην ιταλική εταιρεία Caltsestruzzi, της οποίας ο CEO κατηγορήθηκε και δικάστηκε για σχέσεις με τη μαφία, και μεταπώλησή της στη γαλλική Lafarge), αποτελεί ίσως την πλέον κατηγορηματική διάψευση των οπαδών των ιδιωτικοποιήσεων. Τα περί ραγδαίας ανάπτυξης, με νέες επενδύσεις και δημιουργία «καλοπληρωμένων θέσεων εργασίας» στην πράξη έγιναν παραγωγική συρρίκνωση, καθώς και γιγαντιαία μείωση των θέσεων εργασίας. Ο τζίρος και τα κέρδη της εταιρείας, που κάποτε ήταν στα ίδια επίπεδα με αυτά του ανταγωνιστή της Τιτάνα, συρρικνώθηκαν κατά 50%-80%!
Παρόμοιο παράδειγμα αποτελεί και η Εμπορική Τράπεζα, η οποία με CEO τον Γιάννη Στουρνάρα πουλήθηκε στη γαλλική Credit Agricole. Σήμερα η τράπεζα, έπειτα από μια εντυπωσιακή πορεία καθίζησης, δεν υπάρχει…
Οι ιδιωτικοποιήσεις-αποκρατικοποιήσεις εντατικοποιήθηκαν μετά το 1995-1996, όταν η Κομισιόν και ο επί των Οικονομικών επίτροπος Βρετανός Λέον Μπρίτεν ζήτησαν και επέβαλαν στην ελληνική κυβέρνηση, προκειμένου να ενταχθεί η Ελλάδα στην Ευρωζώνη, τη ραγδαία αποκλιμάκωση του χρέους μέσω πώλησης κρατικών επιχειρήσεων με ρυθμό μία επιχείρηση τον μήνα, κάτι που οδήγησε την περίοδο 1996-2003 (περίοδος Σημίτη) και 2003-2009 (περίοδος Καραμανλή) στη σχεδόν πλήρη αποψίλωση της κρατικής περιουσίας, χωρίς όμως να σώσει τη χώρα από τη χρεοκοπία και την υπερχρέωση. Η Ολυμπιακή Αεροπορία παραχωρήθηκε έναντι γλίσχρου τιμήματος, τα κρατικά ΕΛ.ΠΕ. πέρασαν ουσιαστικά στον Όμιλο Λάτση, ενώ η παραχώρηση του ΟΤΕ στην κρατική εταιρεία τηλεπικοινωνιών της Γερμανίας συνέπεσε με την τεχνολογική επανάσταση στον χώρο, κάτι που ευνόησε κατά πολύ τον νέο ιδιοκτήτη. Ιδιαίτερη περίπτωση είναι η ΔΕΗ, η οποία αποτελεί όμως από μόνη της ένα ξεχωριστό κεφάλαιο.
Ουσιαστικά μέσα σε είκοσι χρόνια η κρατική περιουσία αποψιλώθηκε και πλην των ΕΥΔΑΠ και ΕΥΔΑΘ (που διαχειρίζονται την ύδρευση-αποχέτευση σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη), της Ελληνικής Αεροπορικής Βιομηχανίας, που εποφθαλμιά η αμερικανική Lockheed, της Εθνικής Τράπεζας (όπου το Δημόσιο κατέχει το 46% και Σαουδάραβες διεκδικούν το 20%) και μερικών άλλων μικρότερων επιχειρήσεων (κάποια από τα περιφερειακά αεροδρόμια, η ΕΛΒΟ κ.ά.), ελάχιστες μονάδες έχουν μείνει πια στο κρατικό χαρτοφυλάκιο.
Συμπερασματικά, την περίοδο 1990-2023 ιδιωτικοποιήθηκε το 80% των κρατικών επιχειρήσεων. Όμως ούτε μεγάλες επενδύσεις έγιναν, ούτε χιλιάδες «νέες και καλοπληρωμένες θέσεις εργασίας» δημιουργήθηκαν, ούτε το δημόσιο χρέος μειώθηκε. Αντιθέτως, πολλές πάλαι ποτέ κραταιές επιχειρήσεις πουλήθηκαν, συρρικνώθηκαν ή έκλεισαν.
