Από την 1η Νοεμβρίου 2020 η Ελλάδα συμμορφώθηκε στις ευρωπαϊκές Οδηγίες για εφαρμογή του μοντέλου στόχου (target model) στη χονδρική αγορά ηλεκτρικής ενέργειας. Σύμφωνα με τους ανθρώπους της αγοράς, η εφαρμογή του target model έχει στόχο τη δημιουργία μιας ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας που θα αίρει τους περιορισμούς στις συναλλαγές, θα επιτρέπει τη σύνδεση μεταξύ εθνικών αγορών και θα εξασφαλίζει πρόσβαση σε όλους με ίσους όρους ώστε να ενισχυθεί ο ανταγωνισμός και να ωφεληθεί τελικά ο καταναλωτής (social welfare). Πιο συγκεκριμένα, το οικοδόμημα της ενιαίας αγοράς στηρίζεται στην επίλυση του αλγορίθμου Euphemia, που βελτιστοποιεί τις διασυνοριακές ροές ηλεκτρικής ενέργειας έτσι ώστε η πιο «φθηνή» εθνική αγορά να εξάγει στην πιο «ακριβή» εθνική αγορά.
Μετά από δέκα χρόνια κρίσης στην Ελλάδα, ξέρουμε ότι το κυρίαρχο σύστημα εντός και εκτός της χώρας έχει μάθει να χρησιμοποιεί λέξεις και φράσεις που ακούγονται σωστές και δίκαιες για την πλειονότητα της κοινωνίας με σκοπό την εξυπηρέτηση των δικών του συμφερόντων. Έτσι λοιπόν, ενώ μιλάμε για μια ενοποιημένη αγορά ηλεκτρικής ενέργειας με κοινωνικό όφελος, το αποτέλεσμα είναι το ακριβώς αντίθετο, όπως αυτό επιβεβαιώνεται από τους λογαριασμούς.
Ο κόσμος στον οποίο ζούμε σήμερα είναι γεμάτος ανασφάλεια για το αύριο και απελπισία για το σήμερα. Οι ανισότητες διογκώνονται και η ενεργειακή φτώχεια γίνεται κανονικότητα. Όταν μιλάμε για ενεργειακή φτώχεια, δεν εννοούμε κάποια γενικότητα, αλλά την αδυναμία των νοικοκυριών να καλύψουν επαρκώς, με σύγχρονα μέσα και προσιτό κόστος τις ανάγκες τους σε θέρμανση, ψύξη και χρήση συσκευών.
Στην Ελλάδα του 2020, πριν την αύξηση των τιμών στα καύσιμα, το 12% των ελληνικών νοικοκυριών είχε πρόβλημα επαρκούς θέρμανσης. Άρα εύκολα μπορεί να φανταστεί κανείς ότι το ποσοστό αυτό έχει αυξηθεί σήμερα και το φαινόμενο της ενεργειακής φτώχειας έχει ριζώσει στην κοινωνία μας.
Οι συστημικές στρεβλώσεις
Η ελληνική κυβέρνηση ισχυρίζεται πως οι αυξήσεις στους λογαριασμούς του ρεύματος οφείλονται στη διεθνή αύξηση τιμών του φυσικού αερίου και στο κλίμα αβεβαιότητας που επικρατεί λόγω του πολέμου στην Ουκρανία. Αν και ο ισχυρισμός αυτός είναι εν μέρει αληθής, δεν επαρκεί για να εξηγήσει την ελληνική «πρωτιά» στη χονδρική τιμή της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας.
Ας δούμε τις στρεβλώσεις της αγοράς ενέργειας σε ευρωπαϊκό επίπεδο πριν εστιάσουμε στις ευθύνες της ελληνικής κυβέρνησης και του εγχώριου ενεργειακού λόμπι.
* Τρόπος υπολογισμού χονδρικής τιμής: Η χονδρική τιμή (ΤΕΑ: Τιμή Εκκαθάρισης Αγοράς) αποτελεί τη βασική παράμετρο για τον υπολογισμό της δυσβάσταχτης ρήτρας αναπροσαρμογής χρεώσεων ηλεκτρικής ενέργειας που εφαρμόζεται ως «καπέλο» στα τιμολόγια των προμηθευτών. Τόσο με το target model όσο και προγενέστερα, η χονδρική τιμή ΤΕΑ, είναι ίση με το κόστος της πιο ακριβής μεγαβατώρας (MWh) που είναι αναγκαίο να παραχθεί για την κάλυψη της ζήτησης (marginal pricing). Για πράδειγμα, για ωριαία ζήτηση 5.000 MWh, ακόμα κι αν οι 4.999 MWh προέρχονται από φθηνές πηγές παραγωγής (ΑΠΕ, υδροηλεκτρικά) και η 1 MWh από μονάδα ακριβού φυσικού αερίου, τότε και οι 5.000 MWh θα «πληρωθούν» στην τιμή της μονάδας φυσικού αερίου. Επομένως, γίνεται αντιληπτό ότι η ωριαία ΤΕΑ δεν αντανακλά το μέσο κόστος παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, αλλά το κόστος παραγωγής των πιο ακριβών μονάδων που χρησιμοποιούν τα ορυκτά καύσιμα (λιγνίτης, φυσικό αέριο).
* Κόστος συμβατικών μονάδων παραγωγής (λιγνιτικές και φυσικού αερίου): Το μεταβλητό κόστος παραγωγής των εν λόγω μονάδων εξαρτάται κυρίως από α) την τιμή του καυσίμου και β) τιμή δικαιωμάτων εκπομπής CΟ2. Οι τελικές τιμές και των δύο παραμέτρων αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης σε ευρωπαϊκά χρηματιστήρια καθιστώντας τα συχνά αντικείμενο κερδοσκοπίας των συμμετεχόντων σ’ αυτά. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι, ενώ καθ’ όλη τη διάρκεια της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία οι ροές ρωσικού φυσικού αερίου προς την Ευρώπη συνεχίζονται απρόσκοπτα, η τιμή του φυσικού αερίου (δείκτης TTF) έφτασε έως και τέσσερις φορές πάνω από την τιμή πριν την έναρξη του πολέμου.
Το ελληνικό «φαινόμενο»
Πέρα από τις συστημικές αδυναμίες του ευρωπαϊκού μοντέλου, που αναλύθηκαν παραπάνω, η στρατηγική της ελληνικής κυβέρνησης -ή η έλλειψη αυτής- λειτουργεί πολλαπλασιαστικά σε βάρος των ελληνικών νοικοκυριών και επιχειρήσεων.
Η κυβέρνηση Μητσοτάκη επέλεξε μερικούς μήνες μετά την εκλογή της να προχωρήσει πιο γρήγορα και από τη φιλόδοξη Ε.Ε. στη λεγόμενη «πράσινη μετάβαση». Εδώ και δύο χρόνια γίνεται πράξη η βίαιη απολιγνιτοποίηση της χώρας χωρίς την απαιτούμενη αύξηση της συμμετοχής των ΑΠΕ στο ενεργειακό μείγμα και την αξιοποίηση νέων τεχνολογιών (αποθήκευση). Παράλληλα, αντικαθιστώντας τον εγχώριο λιγνίτη με το εισαγόμενο φυσικό αέριο ως μεταβατικό καύσιμο, η κυβέρνηση αφενός κλείνει το μάτι στο λόμπι του φυσικού αερίου, αφετέρου έχει εκθέσει τη χώρα σε διεθνείς κρίσεις και διακυμάνσεις των τιμών του.
Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, η κυβέρνηση, παραμένοντας πιστή στο νεοφιλελεύθερο αφήγημα που υποστηρίζει, ότι οι αγορές αυτορρυθμίζονται, έχει αφήσει ανεξέλεγκτη την ελληνική αγορά ενέργειας. Αποτέλεσμα αυτής της επιλογής είναι οι παραγωγοί ηλεκτρικής ενέργειας στη χώρα να έχουν συσσωρεύσει πάνω από 1 δισ. ευρώ ως υπερκέρδος εν μέσω κρίσης (windfall profits). Με πιο απλά λόγια, εδώ και οκτώ μήνες συντελείται μια βίαιη μεταφορά πλούτου από την κοινωνία σε τέσσερις εταιρείες ηλεκτροπαραγωγής.
Πώς γίνεται αυτό; Στη χώρα μας η τιμή που προμηθεύονται το φυσικό αέριο οι ηλεκτροπαραγωγοί διαμορφώνεται από τις χρηματιστηριακές τιμές TTF του προηγούμενου μήνα (front month), όπως αυτό καθορίζεται στις σχετικές συμβάσεις τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αισχροκέρδειας είναι ο Μάρτιος του 2022. Η τιμή προμήθειας φυσικού αερίου για τον Μάρτιο κυμάνθηκε στα 80 έως 85 ευρώ/ΜWh, βάσει της οποίας το υπολογιζόμενο μεταβλητό κόστος για μια μονάδα ηλεκτροπαραγωγής από φυσικό αέριο δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 200 ευρώ/ΜWh. Ωστόσο, ο μέσος όρος της χονδρικής τιμής ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα για τον μήνα Μάρτιο είναι 282 ευρώ/ΜWh (έως 25.3.2022), ενώ στις 8.3.2022 η ημερήσια τιμή έφτασε στα 426 ευρώ/ΜWh, με μέγιστη ωριαία τιμή 600 ευρώ/ΜWh!
Τη μερίδα του λέοντος σε αυτό το πάρτι, στις πλάτες της ελληνικής κοινωνίας, καρπώνεται η ΔΕΗ, η οποία μετά την πρόσφατη ιδιωτικοποίησή της λειτουργεί με αμιγώς ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια. Το «Δ», που σημαίνει Δημόσια, στην επωνυμία της δεν αντικατοπτρίζει τον πραγματικό της ρόλο, που είναι και η συγκράτηση των τιμών προς όφελος των καταναλωτών.
Προτάσεις
Βασική μας πεποίθηση είναι ότι το ηλεκτρικό ρεύμα αποτελεί δημόσιο αγαθό. Επομένως, θα πρέπει να αποσυνδεθεί από χρηματιστηριακές αγορές και τακτικές έτσι ώστε να υπάρχει αδιάλειπτη και οικονομικά προσιτή πρόσβαση σ’ αυτό.
Ωστόσο, ακόμα και στο καπιταλιστικό περιβάλλον που επικρατεί στην Ευρώπη και διεθνώς, υπάρχουν κινήσεις που μπορούν να ανακουφίσουν άμεσα την πληττόμενη ελληνική κοινωνία:
* Αύξηση συμμετοχής λιγνιτικών μονάδων στο ενεργειακό μείγμα καθ’ όλη τη διάρκεια του διεθνούς κύματος ακρίβειας. Στις σημερινές συνθήκες η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από τον εγχώριο λιγνίτη έχει καταστεί αρκετά φθηνότερη από ό,τι με φυσικό αέριο. Ενδεικτικά το μεταβλητό κόστος από λιγνιτική μονάδα παραγωγής κυμαίνεται στα 135 €/ΜWh, ενώ από μονάδα με φυσικό αέριο κυμαίνεται στα 200 ευρώ/ΜWh.
* Αυστηροποίηση των ελεγκτικών μηχανισμών της ΡΑΕ (Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας) με σκοπό να προσδιορίζεται με διαφάνεια και ακρίβεια το κόστος παραγωγής όλων των μονάδων λιγνίτη και φυσικού αερίου. Να προσδιοριστούν τα υπερκέρδη των τεσσάρων παραγωγών από την έναρξη της κρίσης μέχρι σήμερα έτσι ώστε να επιστραφούν εξολοκλήρου στα νοικοκυριά και στις επιχειρήσεις, ενώ από εδώ και στο εξής να επιβάλλονται αυστηρά πρόστιμα όταν παρατηρούνται τέτοια φαινόμενα αισχροκέρδειας (μεγάλη απόσταση κόστους παραγωγής από χονδρική τιμή ηλεκτρικής ενέργειας).
* Δημιουργία θεσμικού πλαισίου για άμεση σύναψη των διμερών συμβάσεων ενέργειας (PPA: Power Purchase Agreement) μεταξύ παραγωγών ηλεκτρικής ενέργειας και προμηθευτών ή μεγάλων καταναλωτών, δίνοντας παράλληλα ιδιαίτερη έμφαση στην προώθηση των λεγόμενων πράσινων διμερών συμβολαίων (green PPAs) με παραγωγούς από ΑΠΕ. Μέσω αυτής της ενέργειας θα αποσυνδεθεί το 100% της εγχώριας παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από τη διαμόρφωση της ημερήσιας ΤΕΑ (Τιμή Εκκαθάρισης Αγοράς) στο χρηματιστήριο. Αυτή η κίνηση θα διευκολύνει την πρόσβαση των καταναλωτών σε φθηνότερο ρεύμα, μια και οι εταιρείες που πουλάνε ρεύμα στους καταναλωτές θα έχουν συμφωνήσει με ηλεκτροπαραγωγούς να αγοράζουν ποσότητες ρεύματος για μεγάλα χρονικά διαστήματα σε σταθερές, προσυμφωνημένες τιμές, πολύ μικρότερες από τη χρηματιστηριακά οριζόμενη ΤΕΑ. Βεβαίως, θα πρέπει να υπάρχει και εδώ αυστηρός έλεγχος των συμφωνημένων τιμών στα συμβόλαια ώστε να συνδέονται τελικά με το προσδοκώμενο πραγματικό κόστος παραγωγής και να αποφευχθούν νέα καρτέλ.
Όμως σ’ αυτό το σημείο αξίζει να αναφέρουμε σημαντικά, αλλά μεσοπρόθεσμα βήματα που πρέπει να γίνουν στον ενεργειακό τομέα της χώρας έτσι ώστε να πετύχουμε τον ζητούμενο στρατηγικό στόχο της πράσινης μετάβασης με κοινωνική δικαιοσύνη και δημοκρατία:
* Να δημιουργηθεί εξολοκλήρου με διαβούλευση και δημοκρατία ένα νέο απλοποιημένο ρυθμιστικό πλαίσιο για την αγορά ενέργειας στη χώρα. Πιστεύουμε ότι με την απλοποίηση της δομής της αγοράς θα επέλθει μεγαλύτερη διαφάνεια και δικαιοσύνη για τον τελικό καταναλωτή, καθώς μπορεί εύκολα να ελέγχει όλους τους συμμετέχοντες στην αγορά ενέργειας.
* Θα πρέπει να εκσυγχρονιστούν το σύστημα μεταφοράς και το δίκτυο διανομής της χώρας ώστε να μπορεί να απορροφηθεί η ολοένα και αυξανόμενη ενέργεια από ΑΠΕ.
* Συντονισμός της χώρας με τη διεθνή καλή πρακτική των ενεργειακών κοινοτήτων. Δηλαδή συλλογικών τοπικών σχημάτων, με περιβαλλοντικά οφέλη που θέτουν στο επίκεντρο τους πολίτες και τις ανάγκες τους και όχι τη μεγέθυνση των κερδών.
* Αύξηση της χωρητικότητας των διασυνδέσεων με τις γειτονικές χώρες.
* Καθορισμός του θεσμικού πλαισίου για τα συστήματα αποθήκευσης ενέργειας (μπαταρίες) και παροχή κατάλληλων οικονομικών κινήτρων για την εισαγωγή τους στο σύστημα.
* Να τεθούν προοδευτικά ξανά υπό δημόσιο έλεγχο όλες οι επιχειρήσεις στρατηγικού χαρακτήρα που ιδιωτικοποιήθηκαν και να διατηρηθεί αυτός ο δημόσιος χαρακτήρας σε όσες ακόμα τον έχουν.
* Στόχευση στην εξοικονόμηση ενέργειας και την αύξηση της αποδοτικότητας της εγχώριας κατανάλωσης.
Η σύγχρονη Αριστερά οφείλει να έχει απαντήσεις και σχέδιο
Διαβάζοντας καθεμία και καθένας αυτό το κείμενο διαπιστώνει ότι το αφήγημα της αυτορρύθμισης της αγοράς, εν προκειμένω της ενέργειας, αποτελεί ακόμα ένα παραμύθι. Με δεδομένη τη δυσκολία της καθημερινότητας που ζούμε, πιστεύει κανένας ότι το παραμύθι αυτό θα έχει αίσιο τέλος;
Εμείς απαντάμε ξεκάθαρα όχι. Με το κείμενό μας επιχειρούμε να δώσουμε μερικές απαντήσεις στο γιατί αντιμετωπίζουμε τα σημερινά προβλήματα και δυσκολίες μαζί με κάποιες προτάσεις για την άμεση επίλυσή τους.
Ταυτόχρονα όμως ευελπιστούμε να πετύχουμε και ακόμα δύο στόχους:
* Να κρατήσουμε σε εγρήγορση τον προοδευτικό κόσμο, να μην σταματήσει να διεκδικεί έναν κοινωνικό-περιβαλλοντικό μετασχηματισμό με εξάλειψη της φτώχειας και των ανισοτήτων.
* Να υπενθυμίσουμε στις αριστερές πολιτικές δυνάμεις που θα κληθούν να αναλάβουν την εξουσία αργά ή γρήγορα ότι αυτή τη φορά θα πρέπει να υπάρχει και να εφαρμοστεί (όχι μόνο προθέσεις), μια ολοκληρωμένη εθνική στρατηγική για την ενέργεια, με την κοινωνία σύμμαχο, με δημοκρατία, δικαιοσύνη, διαφάνεια και σεβασμό στο περιβάλλον. Δεν είναι ουτοπία. Είναι αναγκαιότητα.
* Ο Ηλίας Γ. Πολίτης είναι ηλεκτρολόγος μηχανικός, εργαζόμενος στον τομέας της Ενέργειας και ο Κωνσταντίνος Β. Χατζής είναι χημικός μηχανικός, εργαζόμενος στον τομέα της Ενέργειας
