Εκκλησία της Παναγίας Καπνικαρέας ονομάζεται η μικρή βυζαντινή εκκλησία του 11ου αιώνα που βρίσκεται στην οδό Ερμού, στον εμπορικότερο δρόμο του ιστορικού κέντρου της Αθήνας.
Ονομάστηκε Καπνικαρέα από τις λέξεις καπνός και κάρα (πρόσωπο, κεφάλι), μια αναφορά στον καπνό που μαύρισε το πρόσωπο της εικόνας της Παναγίας όταν πυρπολήθηκε ο ναός από τους Τούρκους. Δεύτερη εκδοχή, επειδή η Παναγιά της Εκκλησιάς «έκαμε χάριτας» στους χριστιανούς την αποκαλούσαν «Κάμη-Χαρέα», όνομα που σταδιακά αλλοιώθηκε. Τρίτη εκδοχή, επειδή η εικόνα της Παναγίας ήταν ντυμένη με ένα βαρύτιμο μεταξωτό ύφασμα πάνω στο οποίο κρεμούσαν οι πιστοί τα αφιερώματά τους, τον «Καμουχά», την έλεγαν Παναγιά Καμουχαρέα, που σταδιακά και αυτό οδηγήθηκε σε παραφθορά. Η πιο πιθανή, όμως, ερμηνεία είναι η εξής: Τον ναό έχτισε κάποιος καπνικάριος, φοροεισπράκτορας, δηλαδή, του φόρου καπνού, που επιβλήθηκε στη βυζαντινή Αθήνα και τον οποίο κάθε κάτοικος πλήρωνε σύμφωνα με τον αριθμό των καπνοδόχων που είχε το σπίτι του για θέρμανση ή μαγείρεμα.
Η Καπνικαρέα, ένα μνημείο 1.000 χρόνων, κινδύνευσε δυο φορές να κατεδαφιστεί. Σώθηκε μια φορά από τον Λουδοβίκο, πατέρα του Όθωνα, και μια δεύτερη από τον μητροπολίτη Αθηνών Θεόφιλο Α΄ Βλαχοπαπαδόπουλο. Όμως δεν κινδυνεύει πια, αφού είναι υπό την προστασία της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Είναι ναός τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο. Ολοκληρώθηκε τμηματικά σε τρεις φάσεις στη θέση μιας παλαιότερης βυζαντινής εκκλησίας, που κι αυτή ήταν χτισμένη πάνω σε αρχαίο ναό της Δήμητρας ή της Αθηνάς. Στο εσωτερικό και στην τοιχοδομή του ναού έχουν ενσωματωθεί κίονες, εντοιχισμένα γλυπτά και επιγραφές του αρχαίου ναού. Έχει πλούσια διακόσμηση (τοξωτά γείσα, υδρορροές, κιονίσκους κ.λπ.).
Η εικόνα της Πλατυτέρας στο ιερό είναι έργο του Φώτη Κόντογλου, ο οποίος φαίνεται ότι ζωγράφισε το ιερό και τον τρούλο, ενώ οι μαθητές του τις υπόλοιπες αγιογραφίες. Η τεχνοτροπία τους ποικίλλει, από βυζαντινή έως δυτικίζουσα. Κατά την Επανάσταση του 1821 και συγκεκριμένα κατά την πολιορκία της Αθήνας η εκκλησία υπέστη πολλές φθορές. Την ανακατασκευή της χρηματοδότησε ο οπλαρχηγός της Επανάστασης Ιωάννης Πρέντζας.
Σήμερα, αναστηλωμένη, η Καπνικαρέα δεσπόζει στο κέντρο του πεζόδρομου της Ερμού δημιουργώντας μια μικρή, απρόσμενη αλλά πανέμορφη πλατεία. Χτισμένη λίγο χαμηλότερα από το επίπεδο του δρόμου, περιβάλλεται από μια καλόγουστη μάντρα, που προς τα μέσα σχηματίζει έναν μικρό περίβολο γύρω από τον ναό και προς τα έξω έναν υπέροχο «πάγκο», όπου μπορεί να ξεκουραστεί κάθε διαβάτης, να κουβεντιάσει με τον φίλο του, να μιλήσει στο κινητό, να καπνίσει ένα τσιγάρο ακούγοντας τους μουσικούς του δρόμου που συχνάζουν εκεί. Είναι τόπος συνάντησης και ένα μνημείο που αξίζει να προσέξουμε.
