Κανονίσαμε να συναντηθούμε στο κτήριο που «στέναξαν οι ιδέες». Η νεοκλασική του όψη εξωτερικά και η μυρωδιά απ’ το γρασίδι του νυν πάρκου Ελευθερίας δεν προδίδουν εύκολα το παρελθόν. Όλα όμως αλλάζουν με μια δεύτερη, πιο προσεκτική ματιά. Στη θέα, ας πούμε, της προτομής του Σπύρου Μουστακλή, που βρίσκεται δίπλα στην είσοδο του σημερινού μουσείου για την αντιδικτατορική αντίσταση, στέγη ταυτόχρονα για τα γραφεία των εξορισθέντων (ΣΦΕΑ) και χώρο κάποτε του ΕΑΤ-ΕΣΑ.
Μέσα, τον εφιάλτη των βασανιστηρίων ξυπνάει μια σιδερένια καγκελόπορτα. Βαραίνει με ασήκωτη επιβολή το δάπεδο από τότε. Είναι εκείνη που χώριζε την Αθήνα, όπως ανέπνεε έξω, απ’ τα κελιά των ανακριτών της Χούντας.
Η ήρεμη φωνή του Κώστα Μανταίου διαλύει τις σκιές του παρελθόντος όπως ο αέρας τα σύννεφα. Οι κουβέντες που μοιράζεται είναι αποκόμματα μιας ζωής που συμπληρώνει 80 χρόνια διαδρομής. Ξεκίνησε απ’ το μαιευτήριο «Έλενα», τότε που μαιευτήρας ήταν ο Γρηγόρης Λαμπράκης - «Για σκέψου. Μπορεί να μ’ είχε ξεγεννήσει κι αυτός…». Και μετά ως αγωνιστής το όνομά του πέρασε από την περιβόητη Μπουμπουλίνας και τις φυλακές Αβέρωφ.
Τίποτα όμως δεν τον σημάδεψε περισσότερο από τον χαμό της πρώτης του οικογένειας. Το 1984 έχασε την τότε γυναίκα του σε τροχαίο δυστύχημα. Και το 2016 αποχαιρέτισε τον γιο τους.
Ποια ιστορία σας έρχεται πρώτα στον νου απ’ το παρελθόν;
Κάποια στιγμή φέρανε στην Μπουμπουλίνας, στο διπλανό κελί ακριβώς, τον Δαρειώτη τον Δημήτρη. Ήταν πτώμα απ’ την κούραση κι ένας αστυνομικός, ένα πολύ καλό παιδί, ο Θανάσης -αν ζει κιόλας, καλή του ώρα-, μας φύλαγε τσίλιες και μας έβγαζε σημειώματα έξω. Γιατί είχαμε και τέτοιους, δεν ήταν όλοι βουτηγμένοι στην αμαρτία του φασισμού. Κι όταν τον φέρανε, έρχεται αυτό το παλικάρι και μου λέει «Θα φυλάω εγώ τσίλιες έξω, σε θέλει ο Μίμης». Βγαίνω και βλέπω έναν Μίμη αιματοβαμμένο, αγνώριστο από τα βασανιστήρια, και μου λέει μόνο αυτό: «Κώστα, μόνο για σένα ρωτούσανε, εγώ όμως δεν τους είπα τίποτα». Έκλαιγα τότε. Κλαίω και τώρα. Το χάσαμε αυτό το παλικάρι (σ.σ.: ο Μίμης Δαρειώτης πέθανε πέρυσι τον Φεβρουάριο).
Ήταν λίγο αλλιώς τα πράγματα παλιά με τους αγωνιστές;
Πολύ. Πάνω απ’ όλα βάζαμε την ιδεολογία, το κόμμα μας και την Ελλάδα. Να φτιάξουμε μια νέα Ελλάδα. Η διαπαιδαγώγηση που γινόταν στη Νεολαία Λαμπράκη ήταν πολύ σημαντική. Είχαμε ανθρώπους που μας βοηθούσαν να καταλάβουμε. Δημιουργήσαμε ένα κίνημα ολόκληρο. Οι Λαμπράκηδες ήταν ένα μεγάλο κίνημα. Ήταν η μεγαλύτερη νεολαία μετά την ΕΠΟΝ. Και δεν είχαμε πολιτικά γραφεία, είχαμε γραφεία Πολιτισμού. Λέσχη Πολιτισμού Λαμπράκη. Σε όλη τη χώρα.
Ξέρω επίσης ότι από επιλογή κρατάτε τον χώρο εδώ όσο πιο κοντά γίνεται σ’ αυτό που υπήρξε.
Εχουμε αφήσει τον χώρο όπως ήταν. Θέλουμε να δείχνει την πραγματικότητα και όχι να την εξωραΐσουμε. Εμάς αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τι θα πούμε στους μαθητές που έρχονται εδώ. Γιατί, όπως ξέρεις κι εσύ, έρχονται χιλιάδες εδώ κάθε χρόνο. Τα παιδιά θέλουν ν’ ακούσουν εμάς. Μας λένε ότι είμαστε ήρωες. Κι εγώ τους λέω ότι δεν υπάρχουν ήρωες, υπάρχουν ηρωικές πράξεις μόνο. Το ότι δεν καταδίδεις τους άλλους όταν σε βασανίζουνε είναι ηρωική πράξη. Δεν είσαι ήρωας εσύ, γιατί μπορούσες να σπάσεις και μ’ ένα χαστούκι. Να φοβηθείς. Δεν πρέπει όμως να τρελαίνεσαι γι’ αυτό το πράγμα.
Σε κάνουν οι συνθήκες να είσαι πιο θαρραλέος;
Οι συνθήκες, ναι. Εγώ στην περίοδο των Ιουλιανών είχα περάσει από οκτώ μέχρι δέκα αστυνομικά τμήματα στην περιφέρεια της Αθήνας. Εκεί τρώγαμε το πρώτο ξύλο. Ήμασταν έτοιμοι όμως, ξέραμε ποια είναι η αστυνομία, ποια η χωροφυλακή, παίρναμε τα μέτρα μας. Αλλά όταν σε μαζεύανε και σε πηγαίνανε εκεί… Γι’ αυτό κι είπα κάποια στιγμή ότι δεν έδερνε μόνο η δικτατορία, και η δημοκρατία έδερνε. Φύλαγε τα δικά της προνομία. Αυτή η δημοκρατία που είχαμε τότε.
Πώς οργανωθήκατε;
Πρωτοργανώθηκα στη Θεσσαλονίκη, όταν πήγα να σπουδάσω Νομική. Μια φορά που δεν μπορούσα να διαβάσω και ήμουν κουρασμένος, πήγα σε ένα σινεμά εκεί κοντά στη γειτονιά μου και βρέθηκα δίπλα με κάποιον φίλο. Δεν τον ήξερα ακόμη, τον είχα δει στο πανεπιστήμιο. Ήταν πιο μεγάλος από εμένα, στη Νομική, κι όταν βγήκε στο διάλειμμα για να πάει να καπνίσει, γιατί εγώ δεν έχω καπνίσει στη ζωή μου, μου λέει «Φίλε, μπορείς να μου φυλάξεις θέση γιατί πάω να καπνίσω;». Λέω «Μπορώ να διαβάσω την εφημερίδα σου;». Ήτανε η ΑΥΓΗ. Τώρα να διαβάσεις ΑΥΓΗ ανοιχτά στο σινεμά μέσα εκείνη την περίοδο ήτανε έγκλημα! «Αν μπορείς, να τη διαβάσεις» μου είπε. Μετά γνωριστήκαμε καλά με τον Θανάση Γρέβια. Αυτός ήταν ο πρώτος που με μύησε. Λέει «Θα δώσουμε ένα ραντεβού να ’ρθεις στα γραφεία. Θες να οργανωθείς στη Νεολαία;». «Ναι, θέλω να οργανωθώ» είπα. Και οργανώθηκα στη Νεολαία της ΕΔΑ. Δεν είχαν γίνει ακόμη οι Λαμπράκηδες. Εγώ μιλάω τώρα για το 1962 (σ.σ.: τότε ήταν 19 χρόνων).
Με παίρνει λοιπόν και μου λέει «Έλα να σε πάω στα γραφεία. Φοβάσαι;». Λέω «Δεν φοβάμαι, τι να φοβηθώ;». «Επειδή παρακολουθούν τα γραφεία». «Ας τα παρακολουθούν». Ανεβαίνουμε στα γραφεία, στον 5ο όροφο ήταν η Νεολαία μας, και με παρουσιάζει σε κάποιον φίλο. Λέει «Ο φίλος είναι από την Αθήνα». Εκείνος σηκώνεται και συστήνεται: «Απ’ την Αθήνα είσαι; Εγώ είμαι ο Χρόνης ο Μίσσιος». Ήταν γραμματέας μας. «Εσένα πώς σε λένε, νεαρέ μου;» Λέω «Με λένε Κώστα Μανταίο». Ξαφνιάζεται. «Τον Γιώργο τον Μανταίο τι τον έχεις;» Λέω «Μόνο αδελφό». Κι έρχεται την επόμενη στιγμή, μ’ αγκαλιάζει και με φιλάει. «Ήμασταν δύο χρόνια στη Μακρόνησο μαζί με τον Γιώργο». Μαζί με τον Φίλιππα τον Ηλιού και άλλους ήταν μια ομάδα που τους είχαν σ’ έναν κλωβό πάνω στη Μακρόνησο. Με βασανιστήρια πολλά. Καταλαβαίνεις, είχα πια τον Χρόνη τον Μίσσιο, τον Γρέβια κι έμπαινα μέσα στον ρυθμό της Θεσσαλονίκης. Εκεί οργανώθηκα.
Ζήσατε επίσης από κοντά την ημέρα της δολοφονίας του Γρηγόρη Λαμπράκη.
Το 1963 παίρνουμε μια εντολή να πάμε εκεί που μιλάει ο βουλευτής μας Γρηγόρης Λαμπράκης σε εκδήλωση που διοργάνωνε η Επιτροπή για τη Διεθνή Ύφεση και Ειρήνη. Ήταν τραγικές οι στιγμές αυτές, γιατί ήμασταν πολιορκημένοι από φασιστικά στοιχεία που μας φωνάζανε «Έξω οι Βούλγαροι». Εμείς είχαμε καθίσει έξω, δεν μπορούσαμε να πάμε στο σημείο που μιλούσε. Μας λοιδορούσαν, μας φτύνανε. Κι όταν τελείωσε η ομιλία, κατέβηκε ο Γρηγόρης μόνος του, δεν θέλησε να τον συνοδέψει κανείς, κι όπως διέσχιζε τον δρόμο, έγινε αυτό που έγινε. Μπροστά μας. 22 Μαΐου του 1963. Αυτές τις ημερομηνίες τις καταγράφεις και δεν φεύγουν ποτέ. Είναι ανεξίτηλες. Κλάματα εμείς, γιατί ήταν ο θεός μας. Ήρθαν, τον πήρανε, τον πήγανε στο νοσοκομείο. Αμέσως το κόμμα ειδοποίησε και ήρθε ένας γνωστός χειρουργός από την Ουγγαρία, αλλά ήταν κλινικά νεκρός απ’ το πρώτο χτύπημα.
Ξαφνιαστήκαμε. Γιατί ήρθε και δεν μίλησε καθόλου για το κόμμα. Μίλησε για την ειρήνη, μίλησε για την αδελφοσύνη, για τέτοιες έννοιες που ερεθίζουν ακόμη και τους δεξιούς. Αλλά ήταν επιτελικό σχέδιο γιατί τον φοβόντουσαν. Ήταν ένας διακεκριμένος άνθρωπος. Όπου είχε περάσει. Είχε ακόμη στα χέρια του το πανελλήνιο ρεκόρ για το άλμα εις μήκος (το κράτησε για 23 χρόνια με επίδοση στα 7,37 μέτρα και το κατέρριψε ο Δήμος Μαγκλάρας με άλμα στα 7,51 μέτρα).
Από τη φυλακή τι θυμάστε;
Στις φυλακές Αβέρωφ, που βρέθηκα μετά, φυλακές που έχουν γίνει και εκτελέσεις απ’ τους Γερμανούς, δεν είχαμε μπασκέτες. Ίσα που ήταν μια μουριά μέσα κι από ένα κλαδί πηγαίναμε μέχρι την άλλη άκρη, βάζαμε ένα φιλέ και παίζαμε εκεί. Και παίζαμε και με τους ποινικούς.
Οι ποινικοί μας σεβόντουσαν πάρα πολύ ως πολιτικούς κρατούμενους. Μια φορά που σηκωθήκαμε, βάλαμε ένα καρφί και νικήσαμε, μας έβρισε ένας ποινικός και πήγε ο αρχηγός τους και τον πλάκωσε στις μπουνιές. «Κωλόπαιδό, σ’ αυτούς τολμάς, ρε; Που έχουν μπει για ιδέες μέσα;»
Ιδιαίτερα ξεχωριστή είναι η σχέση σας με τους Αμπελόκηπους.
Οι Αμπελόκηποι είναι η πατρίδα μου. Γι’ αυτό έγινα και Παναθηναϊκός. Στους Αμπελόκηπους μεγάλωσαν παίκτες του Παναθηναϊκού. Όπως ήταν ο Λινοξυλάκης. Αλλά είχαμε και τ’ αδέλφια Παπαντωνίου. Ο Γιάννης Παπαντωνίου κι ο αδελφός του ο Αντώνης, ο οποίος ήταν στη Μακρόνησο. Ο Δομάζος ήταν φίλος μου, παίζαμε αντίπαλοι, αυτός έπαιζε αρχικά στην Άμυνα Αμπελοκήπων κι εγώ έπαιξα ποδόσφαιρο στον Αθλητικό Όμιλο Αμπελοκήπων. Έπαιξα αρκετά παιχνίδια, αλλά μετά με απορρόφησε το μπάσκετ, γιατί μ’ άρεσε καλύτερα. Ήμουν και πιο ψηλός εκείνη την εποχή, ήμουν άχαρος ως ποδοσφαιριστής. Ο Μίμης ήταν πολύ καλό παιδί. Τον φωνάζαμε Ολυμπίκ. Γιατί ήταν Ολυμπιακός. Όμως ο Παναθηναϊκός είχε σχέση με την Άμυνα Αμπελοκήπων γιατί έδρευε στα Κουντουριώτικα. Ήταν καλό παιδί. Έδινε συνδρομή και στους Λαμπράκηδες.
Η Αθήνα πώς ήταν τότε; Δεν ήταν χτισμένη όπως τη γνωρίζουμε σήμερα.
Οι Αμπελόκηποι ήταν το θέρετρο της Αθήνας. Γι’ αυτό είχαμε και πολλές βίλες. Καμιά δεκαριά, είκοσι. Ανεβαίνανε γιατί είχε πράσινο πολύ, αμπελώνες είχε, κήπους είχε. Μεγάλα σπίτια.
Η Θεσσαλονίκη, πάλι, που τόσο αγαπάτε, ήρθε με δυσάρεστο τρόπο στην επικαιρότητα.
Εκφράζω τη λύπη μου στους συγγενείς και τους φίλους των θυμάτων. Το δυστύχημα είναι κάτι το φοβερό. Έχω ταξιδέψει πολλές φορές στη Θεσσαλονίκη από την Αθήνα. Δεν ήταν ποτέ έτσι. Διασκεδάζαμε μες στα τρένα. Τα τρένα δεν τρέχανε με υπερβολική ταχύτητα, ούτε μας ενδιέφερε πότε θα φτάσουμε. Πηγαίναμε. Δυστυχώς έπρεπε να ’χουμε κι αυτή τη δοκιμασία στη χώρα μας.
Θα διαλέγατε την ίδια ζωή αν ξαναγεννιόσασταν;
Είμαι περήφανος για τον εαυτό μου. Δεν λύγισα. Δεν υπόγραψα σε τίποτε. Βασανίστηκα. Έμεινα πολλές μέρες στην απομόνωση. Έχω σπάσει ρεκόρ στην Μπουμπουλίνας. Έμεινα 128 μέρες. Σ’ ένα κελί ένα επί δύο. Σκοτάδι. Και σ’ ανεβάζανε καμιά δεκαπενταριά φορές πάνω για ανακρίσεις. Άλλοτε με βασανίζανε, άλλοτε μου μιλούσαν. Είχαν κι έναν περίεργο σεβασμό σ’ εμένα, γιατί είχε γεννηθεί ένα παιδί απ’ την πρώτη μου γυναίκα. Η γυναίκα μου διαπίστωσε την εγκυμοσύνη της όταν ήταν μέσα στη φυλακή. Την πιάσανε κι εκείνη. Την Ευτυχία. Καλό παιδί, καλό κορίτσι. Είχαμε σχέσεις, εξωγαμικές σχέσεις εννοείται, κι έπιασε παιδί. Δεν προσέξαμε. Και το παιδί μου το είδα μέσα από μια θύρα. Είδα το μωρό μου από κει.
Ναι, λοιπόν. Θα ξαναζούσα τη ζωή μου. Αλλά χωρίς ατυχήματα. Είναι πολύ κακό να θάβεις το παιδί σου.
