«Στη θεωρία, η άφιξη ενός ασφαλούς και αποτελεσματικού εμβολίου θα αποτελούσε την αρχή του τέλους της πανδημίας. Στην πραγματικότητα, δεν είμαστε καν στο τέλος της αρχής αυτού που χρειαζόμαστε: ενός 'εμβολίου για τον λαό', το οποίο θα διανέμεται δίκαια και ελεύθερα σε όλους όσοι το χρειάζονται», γράφουν στο Project Syndicate (1.12.20) οι M. Mazzucato, H. Lishi Li και E. Torreele.
Η υγειονομική κρίση απλώς μας υπενθύμισε ότι η αποτελεσματική προστασία της δημόσιας υγείας παραμένει δέσμια των συμφερόντων της φαρμακοβιομηχανίας.
Στην Ευρώπη, πολλά κράτη - μέλη της Ε.Ε. έχουν ήδη αναφέρει τη μη τήρηση των χρονοδιαγραμμάτων παράδοσης των εμβολίων από τις κατασκευάστριες εταιρείες. Οι σοβαρές ελλείψεις διαθέσιμων ποσοτήτων έχουν προκαλέσει σημαντικές καθυστερήσεις στον εμβολιασμό τόσο των υγειονομικών και των ευπαθών ομάδων όσο και του γενικού πληθυσμού, ενώ το κενό στην αλυσίδα εφοδιασμού των εμβολίων δεν αναμένεται να καλυφθεί σύντομα.
Στην ΑΥΓΗ της Τρίτης 5 Ιανουαρίου, ο Γιάννης Μπασκόζος, πρ. γενικός γραμματέας Δημόσιας Υγείας και σύμβουλος του ΠΟΥ, ανέφερε ότι ο εμβολιασμός σε ένα ικανοποιητικό ποσοστό του πληθυσμού της χώρας μας, ώστε να δημιουργηθεί «φράγμα ανοσίας», δεν μπορεί να επιτευχθεί πριν από το τέλος του 2021.
Άρση της «πατέντας» τώρα για να αυξηθεί η παραγωγή
Όσο η αρχική αισιοδοξία για εμβολιασμούς του 10 % του πληθυσμού ανά μήνα δίνει τις θέση της σε (ας το πούμε επιεικώς) συγκρατημένες εκτιμήσεις, τόσο πληθαίνουν οι φωνές που ζητούν από την Ε.Ε. να αντιμετωπίσει στην πράξη τα εμβόλια ως δημόσια αγαθά, εγγυημένα για όλους.
Έτσι, επανήλθε στον δημόσιο λόγο το αίτημα για άρση του καθεστώτος της λεγόμενης πατέντας: η Ε.Ε. καλείται να αγοράσει (ή να δεσμεύσει) τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας των εμβολίων για την Covid-19 προκειμένου να καταστεί δυνατή η ευρεία παραγωγή και διανομή των εμβολίων σε όλες τις χώρες και τους πολίτες.
Στην πράξη, θα πρέπει να αρθεί το καθεστώς προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας των εταιρειών Pfizer και Moderna (αυτά τα δύο εμβόλια έχουν εγκριθεί από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων), οι οποίες θα αναγκαστούν να μοιραστούν τα επιστημονικά δεδομένα για το εμβόλιο με την παγκόσμια κοινότητα. Αλλά και να βοηθήσουν στη μεταφορά τεχνογνωσίας προς άλλες εταιρείες και οργανισμούς, που με τη σειρά τους θα οργανώσουν γραμμές παραγωγής για το εμβόλιο. Για να μην μένει ανεκμετάλλευτη η μεγάλη παραγωγική ικανότητα, που θα μπορούσε να παίξει κρίσιμο ρόλο στη γρήγορη πρόσβαση ακόμα περισσότερων ανθρώπων στον εμβολιασμό.
Ο τομεάρχης Υγείας της αξιωματικής αντιπολίτευσης Ανδρέας Ξανθός φέρνει το ζήτημα στην ελληνική Βουλή μέσω επίκαιρης ερώτησης, ενώ, μετά από πρωτοβουλία του Δημ. Παπαδημούλη και της ευρωομάδας της Αριστεράς, ευρωβουλευτές από διαφορετικές πολιτικές ομάδες (στο πλαίσιο της «Προοδευτικής Συμμαχίας») θα καλέσουν, μέσω κοινής επιστολής, την ηγεσία της Ε.Ε. να δράσει άμεσα προς αυτήν την κατεύθυνση.
Ο πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ - Π.Σ. Αλ. Τσίπρας αναμένεται να αναλάβει σχετικές πολιτικές πρωτοβουλίες εντός και εκτός χώρας το αμέσως επόμενο διάστημα.
Θυμίζουμε ότι ο καθηγητής Πολιτικής Υγείας στο LSE και εκπρόσωπος της ελληνικής κυβέρνησης στην Ευρωπαϊκή Ένωση για την πανδημία Ηλίας Μόσιαλος είχε προτείνει στις πολιτικής ηγεσίες, ήδη από τον Μάρτιο, την αγορά πατεντών αντί για την αγορά των εμβολίων από τις εταιρείες.
Επαρκές το νομικό πλαίσιο, λείπει η πολιτική βούληση
«Η άρση της προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας σε περιόδους κρίσης δημόσιας υγείας προβλέπεται από τις διεθνείς συνθήκες για το παγκόσμιο εμπόριο» εξηγεί στην ΑΥΓΗ ο Γιώργος Παπανικολάου, επίκουρος καθηγητής στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο και συνεργάτης του «P2P foundation».
Παραπέμπει στο «απλό νομοθετικό εργαλείο» που είναι ενσωματωμένο στο δίκαιο όλων των κρατών, την «υποχρεωτική αδειοδότηση». Οι κυβερνήσεις έχουν τη νόμιμη δυνατότητα να αδειοδοτήσουν άλλες επιχειρήσεις, πέραν του κατόχου της ευρεσιτεχνίας, προκειμένου να παραχθεί ένα προϊόν για τις ανάγκες της δημόσιας υγείας. Κάτι τέτοιο μπορεί να εφαρμοστεί άμεσα και θα προβλέπει κάποια αποζημίωση των εταιρειών, όπως προτείνει ο κ. Μόσιαλος. Όμως, τονίζει ο Γ. Παπανικολάου, «στην τιμή της αποζημίωσης θα πρέπει να συνυπολογιστούν τυχόν επιδοτήσεις με τη μορφή ερευνητικών προγραμμάτων που έχουν ήδη λάβει οι εταιρείες αυτές από δημόσιο (ενωσιακό) χρήμα».
Καταρρίπτει το επιχείρημα των εταιρειών ότι η φαρμακευτική έρευνα έχει υψηλό επενδυτικό ρίσκο θυμίζοντας ότι μόλις 10% των εισπράξεων από τις πωλήσεις κατευθύνεται στην έρευνα. Σε πολλές περιπτώσεις η έρευνα δεν είναι καινοτόμος ή αποτελεί καλυμμένες με ερευνητικό μανδύα ενέργειες marketing.
Δεν είναι ωστόσο αισιόδοξος ότι με τους υπάρχοντες πολιτικούς συσχετισμούς σε ευρωπαϊκό επίπεδο θα προχωρήσει η προαναφερθείσα πρόταση.
Τίποτα δεν μας εγγυάται ότι τα εμπορικά συμφέροντα των εταιρειών δεν θα συνεχίσουν να εμποδίζουν την πρόσβαση σε μια σωτήρια για την ανθρωπότητα τεχνολογία. Πρόκειται, άλλωστε για τις εταιρείες που, παρά τον πακτωλό χρημάτων που έχουν λάβει από κυβερνήσεις και ινστιτούτα, κοστολογούν αυθαίρετα: α) το εμβόλιο των Pfizer-BioNTech πάνω από 12 ευρώ ανά δόση στα κράτη - μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και β) αυτό της Moderna στα 14,7 ευρώ ανά δόση (σύμφωνα με την κατά λάθος «διαρροή» της υφυπουργού Προϋπολογισμού του Βελγίου), την ώρα που έχει επιτευχθεί μεγάλη απλοποίηση της παραγωγικής διαδικασίας και άρα μείωση του κόστους για την παραγωγή των εμβολίων (π.χ. το εμβόλιο της AstraZeneca και του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης θα κοστίζει 1,78 ευρώ ανά δόση).
Επιτακτική ανάγκη η αλλαγή του μοντέλου
«Πριν φτάσει η επόμενη πανδημία, πρέπει να αναγνωρίσουμε τα εμβόλια ως παγκόσμια κοινά αγαθά υγείας και να αρχίσουμε να επαναπροσανατολίζουμε το σύστημα καινοτομίας προς συμβιωτικές συμπράξεις δημόσιου-ιδιωτικού τομέα με στόχο το δημόσιο συμφέρον»: στο προαναφερθέν άρθρο, που συνυπογράφει η διεθνούς κύρους οικονομολόγος Mariana Mazzucato (γνωστή για το βιβλίο «Το επιχειρηματικό κράτος - ανατρέποντας μύθους», συμμετέχει και στην Επιτροπή Αναπτυξιακής Πολιτικής του ΟΗΕ), τονίζεται η ανάγκη να εξασφαλίσουμε ένα «εμβόλιο του λαού». Δηλαδή, τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας να προάγουν τη συλλογική νοημοσύνη υπό την μορφή μιας δεξαμενής πατεντών, ενώ η τιμολόγηση και η διανομή των εμβολίων να επιτρέπουν την καθολική πρόσβαση.
Αίτημα που μοιάζει παράταιρο σε μια συγκυρία κατά την οποία οι πλούσιες χώρες έχουν ήδη αγοράσει σχεδόν το 80% των δόσεων των εμβολίων Pfizer/BioNTech και Moderna που θα είναι διαθέσιμες εντός του πρώτου έτους. Και δεν στηρίζουν την πρωτοβουλία Covax του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) για την προμήθεια οικονομικά προσιτών και προσβάσιμων εμβολίων σε όλο τον κόσμο και ιδίως στις φτωχότερες χώρες.
Από την άλλη, οι φαρκακοβιομηχανίες λογοδοτούν σε επενδυτές και μετόχους και η φύση τους δεν είναι η προαγωγή της υγείας αλλά η αποκόμιση κέρδους.
Υπάρχει εναλλακτική σήμερα;
«Πρέπει να αναμορφώσουμε ριζικά το στάδιο της κλινικής ανάπτυξης και των κλινικών μελετών, στο οποίο σήμερα δραστηριοποιείται κατά κύριο λόγο ο ιδιωτικός τομέας, με αυξημένες δημόσιες επενδύσεις μελέτες και διεξαγωγή των κλινικών μελετών από φορείς, όχι απαραίτητα κρατικούς, αλλά με προσανατολισμό δημοσίου συμφέροντος», επισημαίνει στην ΑΥΓΗ ο Γ. Παπανικολάου. Τα τελευταία χρόνια καταγράφηκαν ορισμένες πρωτοβουλίες από νέους οργανισμούς - θεσμούς μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα με πολυσυμμετοχική διακυβέρνηση. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το DNDi (Drugs for Neglected Diseases initiative), αλλά υπάρχουν και άλλα εγχειρήματα, μερικά από τα οποία αποτελούν πρωτοβουλίες κυβερνήσεων, όπως το Open source malaria, που ξεκίνησε από την ινδική κυβέρνηση.
Σε αυτό αντιτίθενται, σχολιάζει ο Γ. Παπανικολάου, μεγάλες εταιρείες, οι οποίες βασίζουν την πρωτοκαθεδρία τους στο portfolio ευρεσιτεχνιών, τα μεγάλα τους μεγέθη και τα υπερκέρδη που αποσπούν και τους επιτρέπουν να ασκούν αθέμιτες πρακτικές ανταγωνισμού.
Και εδώ είναι η δεύτερη κρίσιμη αλλαγή που προτείνει ο Γ. Παπανικολάου: η αποσύνδεση του κόστους της έρευνας και ανάπτυξης από την τελική τιμή του φαρμάκου ή του εμβολίου, πρακτική γνωστή διεθνώς και ως delinkage. Βασίζεται στην ιδέα ότι η ερευνητική προσπάθεια ανταμείβεται με ερευνητικά προγράμματα, επιδοτήσεις, φοροαπαλλαγές, βραβεία και άλλα κίνητρα, ώστε να επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα. Φορείς τόσο του δημοσίου όσο και του ιδιωτικού τομέα μπορούν να επωφεληθούν, εφόσον συνδράμουν στον κοινό στόχο. Μια τέτοια αλλαγή στο μοντέλο χρηματοδότησης της έρευνας, έναντι του σημερινού μοντέλου, όπου τα κόστη της έρευνας υποτίθεται ότι καλύπτονται από τις αυξημένες τιμές των φαρμάκων και των εμβολίων που προστατεύονται από ευρεσιτεχνίες, θα μπορούσε να οδηγήσει σε μειώσεις του κόστους έως και 80%.
Για παράδειγμα, ως προς τη μάχη κατά του κορωνοϊού, «η Ε.Ε. θα έπρεπε να έχει χορηγήσει το σύνολο της χρηματοδότησης για την έρευνα να από την αρχή, με την υποχρέωση διάθεσης των προϊόντων που θα προκύψουν σε τιμές που βασίζονται στο κόστος παραγωγής τους και θα μπορούν να παραχθούν απ’ όλους χωρίς περιορισμούς».
«Να λειτουργήσει δηλαδή σαν μια υπεύθυνη υπερεθνική δομή αλληλεγγύης, κάτι που δεν έχει κάνει μέχρι στιγμής», καταλήγει ο Γ. Παπανικολάου.
