Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, με αφορμή τις συζητήσεις γύρω από την λεγόμενη «Κρίση της επαναληψιμότητας», αναπτύσσεται ένα πλαίσιο γνώσεων που έχει ως στόχο την κωδικοποίηση των καλών ερευνητικών πρακτικών και την μελέτη των αιτιών που ευθύνονται για τις περιπτώσεις παραγωγής και δημοσίευσης αναξιόπιστων ερευνητικών αποτελεσμάτων. Αυτό το πλαίσιο γνώσεων, που αποτελεί ένα διεπιστημονικό ερευνητικό πεδίο, ονομάζεται «Ακεραιότητα της Έρευνας» (Research Integrity).
Οι αιτίες της κρίσης της επαναληψιμότητας, και της συνεπακόλουθης ανησυχίας για ενδεχόμενη μείωση της εμπιστοσύνης των κοινωνιών στην επιστήμη, βρίσκονται τόσο εντός (π.χ. σφάλματα στο σχεδιασμό, εκτέλεση, ανάλυση και ερμηνεία ενός πειράματος) όσο και εκτός (π.χ. πίεση για ολοένα και περισσότερες δημοσιεύσεις) της καθαρά ερευνητικής πρακτικής (βλέπε, για παράδειγμα, το ΠΡΙΣΜΑ, Τέυχος 101). Τα παραπάνω μπορούν να θεωρηθούν, με τη σειρά τους, συμπτώματα βαθύτερων αιτιών, όπως η ελλιπής εκπαίδευση στην Ερευνητική Μεθοδολογία, η κυριαρχία ποσοτικών δεικτών για την αποτίμηση της αξίας ενός ερευνητή ή ενός ερευνητικού οργανισμού ή η εργασιακή επισφάλεια ολοένα και μεγαλύτερης μερίδας του ερευνητικού δυναμικού σε παγκόσμιο επίπεδο.
Τα Παγκόσμια Συνέδρια για την Ακεραιότητα της Έρευνας
Το σχετικά νεοφυές πεδίο της Ακεραιότητας της Έρευνας επανδρώνεται από μία σχετικά μικρή, αλλά ιδιαιτέρως δραστήρια, διαπολιτισμική και διεπιστημονική ερευνητική κοινότητα με διεθνή παρουσία. Η μεγαλύτερη συγκέντρωση αυτής της ερευνητικής κοινότητας γίνεται κάθε δύο χρόνια εντός του πλαισίου των λεγόμενων «Παγκοσμίων Συνεδρίων για την Ακεραιότητα της Έρευνας» (World Conferences on Research Integrity – WCRI). Λόγω του γεγονότος ότι αποτελούν το μοναδικό συνέδριο που συγκεντρώνει ειδικούς επάνω στην Ακεραιότητα της Έρευνας από ολόκληρο τον κόσμο, αποτελούν και την πιο σημαντική συνάθροιση αυτού του επιστημονικού πεδίου.
Τα WCRI ξεκίνησαν να διοργανώνονται στη Λισσαβώνα του 2007 και από τότε έχουν διοργανωθεί επτά συνέδρια, με το τελευταίο να έχει διοργανωθεί στο Cape Town το 2022. Στο σχετικό χάρτη παρουσιάζονται όλες οι πόλεις που έχουν διοργανώσει το συγκεκριμένο συνέδριο, καθώς και η πόλη που θα διοργανώσει το επόμενο. Τα WCRI δεν πραγματοποιούνται ποτέ στην ίδια ήπειρο δύο φορές συνεχόμενα, μία πολιτική που τονίζει τον διεθνή χαρακτήρα τους. Η φιλοξενία, μάλιστα, ενός τέτοιου συνεδρίου δίνει ισχυρή ώθηση στην εμπέδωση της σπουδαιότητας της Ακεραιότητας της Έρευνας στη χώρα υποδοχής και τονώνει ουσιαστικά την έρευνα και την εκπαίδευση σχετικά με τις υπεύθυνες ερευνητικές πρακτικές.
Τα WCRI, ξεκινώντας από το γεγονός ότι το πεδίο της Ακεραιότητας της Έρευνας αφορά την επιστήμη εν γένει, δίνουν ιδιαίτερη προσοχή στην ισότιμη εκπροσώπηση της επιστημονικής κοινότητας ανεξαρτήτως εθνοτικών, φυλετικών και γεωγραφικών προσδιορισμών, καθώς και ανεξαρτήτως του σταδίου της επαγγελματικής καριέρας των συμμετεχόντων. Γίνεται, επίσης, προσπάθεια για την ισότιμη εκπροσώπηση όλων των επιστημονικών περιοχών (Ανθρωπιστικές, Βιοϊατρικές, Θετικές, Κοινωνικές Eπιστήμες), κάτι που αντικατοπτρίζεται στο πρόγραμμα, στους κύριους ομιλητές, στα μέλη των διαφόρων επιτροπών που βοηθούν στην πραγματοποίηση αυτών των συνεδρίων, αλλά και στους συμμετέχοντες που προσελκύει αυτό το σημαντικό αυτό συνέδριο.
Πρέπει να σημειωθεί ότι δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στους νέους ερευνητές, αλλά και στους επαγγελματίες που εργάζονται σε φορείς που αλληλεπιδρούν άμεσα με την ερευνητική κοινότητα (χρηματοδοτικοί οργανισμοί, εκδοτικοί οίκοι επιστημονικών περιοδικών, κυβερνητικοί φορείς, επιτροπές ηθικής και ακεραιότητας της έρευνας), που βρίσκονται στα πρώτα στάδια της σταδιοδρομίας τους. Για αυτό το σκοπό οργανώνεται ένα φόρουμ υποψηφίων διδακτόρων και νέων επαγγελματιών, καθώς και συναντήσεις τους με ειδικούς παγκόσμιας κλάσης κατά τη διάρκεια των WCRI.
Κάθε τέτοιο συνέδριο δίνει έμφαση σε ένα συγκεκριμένο θέμα, όπως θα περιγραφεί παρακάτω, αλλά όλα καλύπτουν πλήρως το φάσμα του πεδίου της Ακεραιότητας της Έρευνας. Αυτό σημαίνει ότι παρουσιάζονται και συζητιούνται οι εξελίξεις σχετικά με την εκπαίδευση επάνω στην Ακεραιότητα της Έρευνας, την αντιμετώπιση πάσης φύσης ανισότητας στους ερευνητικούς χώρους εργασίας, τις διαδικασίες πρόσληψης και εξέλιξης των ερευνητών, τις προκλήσεις που αναδύονται από τις διεθνείς συνεργασίες, τις βέλτιστες μεθόδους επίβλεψης υποψηφίων διδακτόρων και νέων ερευνητών, τους τρόπους αντιμετώπισης παρεκβάσεων από τις ορθές ερευνητικές πρακτικές, τις δικαιότερες και πιο διαφανείς πρακτικές συγγραφής επιστημονικών δημοσιεύσεων, καθώς και για τις μεθόδους διαχείρισης και ανοιχτής διάθεσης ερευνητικών δεδομένων.
Με άλλα λόγια, οι κινητήριες δυνάμεις της ατομικής και συλλογικής συμπεριφοράς των ερευνητών που επηρεάζουν την Ακεραιότητα της Έρευνας βρίσκονται πάντα στο επίκεντρο της προσοχής. Αυτές οι κινητήριες δυνάμεις αφορούν στις δεξιότητες και την υπεύθυνη συμπεριφορά των ερευνητών ως μεμονωμένα άτομα, στο επαγγελματικό «μικροκλίμα» που υπάρχει στα Πανεπιστήμια και στα ερευνητικά κέντρα στα οποία εργάζονται, καθώς και στο επαγγελματικό ήθος που καλλιεργείται στο ευρύτερο, συστημικό εθνικό ή διεθνές ερευνητικό περιβάλλον.
Η «παρακαταθήκη» των WCRI
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, κάθε WCRI δίνει έμφαση σε ένα συγκεκριμένο θέμα, το οποίο θεωρείται ιδιαίτερης κρισιμότητας σε διεθνές επίπεδο. Το συγκεκριμένο θέμα τίθεται σε ανοιχτή αλλά δομημένη συζήτηση, σε παραπάνω από μία συνεδρία κατά τη διάρκεια του συνεδρίου, τα αποτελέσματα της οποίας κωδικοποιούνται σε ένα ευσύνοπτο οδηγό, ο οποίος καθίσταται πολύ γρήγορα κείμενο αναφοράς σε όλον τον κόσμο.
Το 2ο WCRI (Σιγκαπούρη, 2010) παρήγαγε την λεγόμενη «Δήλωση της Σιγκαπούρης για την Ακεραιότητα στην Έρευνα» ή Singapore Statement on Research Integrity (https://www.wcrif.org/guidance/singapore-statement). Το κείμενο αυτό ορίζει ένα σύνολο αρχών που συνιστούν την πρώτη διεθνή προσπάθεια ενθάρρυνσης ανάπτυξης και εφαρμογής κοινών πολιτικών, κατευθυντήριων γραμμών και κωδίκων συμπεριφοράς. Η προσπάθεια αυτή έχει ως μακροπρόθεσμο στόχο την προώθηση της Ακεραιότητας της Έρευνα παγκοσμίως. Η Δήλωση της Σιγκαπούρης έχει εγκριθεί επισήμως από πολλά Πανεπιστήμια και έθεσε ένα αδρό πρόγραμμα για τους στόχους των επόμενων WCRI.
Το 3ο WCRI (Μόντρεαλ, 2013) παρήγαγε την λεγόμενη Δήλωση του Μόντρεαλ για την «Ακεραιότητα στην Έρευνα σε διακρατικές ερευνητικές συνεργασίες» ή Montreal Statement on Research Integrity in cross-boundary research (https://www.wcrif.org/guidance/montreal-statement). Το κείμενο αυτό προτείνει ένα πλαίσιο αρχών για την ερευνητικές συνεργασίες που γίνονται όχι μόνο μεταξύ κρατών, αλλά και μεταξύ διαφορετικών Πανεπιστημίων και Ερευνητικών Κέντρων, μεταξύ διαφορετικών ερευνητικών πεδίων, καθώς και μεταξύ ακαδημαϊκών και ιδιωτικών (μικρομεσαίες επιχειρήσεις και βιομηχανίες) ερευνητικών οντοτήτων.
Το 5ο WCRI (Άμστερνταμ, 2017) παρήγαγε την λεγόμενη «Ατζέντα του Άμστερνταμ» ή Amsterdam Agenda (https://www.wcrif.org/guidance/amsterdam-agenda), η οποία έδωσε μεγαλύτερη έμφαση στο επιστημολογικό περιεχόμενο της Ακεραιότητας της Έρευνας.[1] Για παράδειγμα, η Ατζέντα του Άμστερνταμ προωθεί, μεταξύ άλλων, ερευνητικές διαδικασίες όπως την προ-εγγραφή (pre-registration) των ερευνητικών μεθοδολογιών, καθώς και την ανάπτυξη αξιόπιστων μεθόδων για την αποτίμηση του αντίκτυπου της έρευνας. Γενικά, η Ατζέντα του Άμστερνταμ αποτελεί ένα προγραμματικό κείμενο που στοχεύει στην αύξηση της ποιότητας της έρευνας.
Το 6ο WCRI (Χονγκ Κονγκ, 2019) παρήγαγε τις λεγόμενες «Αρχές του Χονγκ Κονγκ για την αποτίμηση των ερευνητών» ή Hong Kong Principles for assessing researchers (https://www.wcrif.org/conferences/6th-wcri-hong-kong-2019). Το κείμενο αυτό αποτελεί μία προσπάθεια εφαρμογής πρόσθετων δεικτών που θα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την αποτίμηση της αξίας ενός ερευνητή, όταν πρόκειται να γίνει μία πρόσληψη ή μία ανέλιξη στην ακαδημαϊκή ιεραρχία. Για την ώρα κυριαρχούν οι ποσοτικοί δείκτες, όπως το πλήθος των επιστημονικών δημοσιεύσεων, η συμμετοχή σε επιστημονικά συνέδρια και η επιτυχία στην προσέλκυση ερευνητικών πόρων. Οι αρχές του Χονγκ Κονγκ προτείνουν μία σειρά εναλλακτικών, ποιοτικών δεικτών, όπως την ποιότητα επίβλεψης υποψηφίων διδακτόρων, την εφαρμογή πρακτικών Ανοιχτής Επιστήμης ή την συμμετοχή σε επιτροπές Ακεραιότητας της Έρευνας.
Τέλος, το 7ο WCRI (Κέιπ Τάουν, 2022) παρήγαγε την «Δήλωση του Κέιπ Τάουν» ή Cape Town Statement (https://www.wcrif.org/guidance/cape-town-statement), η οποία περιγράφει τις προϋποθέσεις οι οποίες μπορούν να συμβάλλουν σε μία πιο δίκαιη, πιο ισότιμη και πιο πολυσυλλεκτική έρευνα. Η Δήλωση του Κέιπ Τάουν παρουσιάζεται πιο λεπτομερώς στη σελίδα 7 του παρόντος τεύχους.
To Ίδρυμα για τα Παγκόσμια Συνέδρια για την Ακεραιότητα της Έρευνας
Η οντότητα η οποία φροντίζει την διοργάνωση των WCRI, μαζί με τους εκάστοτε τοπικούς διοργανωτές, είναι το λεγόμενο «Ίδρυμα για τα Παγκόσμια Συνέδρια για την Ακεραιότητα της Έρευνας» (World Conferences on Research Integrity Foundation - WCRIF), το οποίο ιδρύθηκε τον Ιούλιο του 2017, ως μη κερδοσκοπικός οργανισμός με επίσημη έδρα το Άμστερνταμ της Ολλανδίας. Το διοικητικό συμβούλιο του WCRIF (https://www.wcrif.org/foundation/governing-board) αποτελείται από ειδικούς στην Ακεραιότητα της Έρευνας με διεθνή ακτινοβολία.
Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου είναι ο ομότιμος καθηγητής Επιδημιολογίας, Ερευνητικής Μεθοδολογίας και Ακεραιότητας της Έρευνας Lex Bouter, του Vrije Universiteit Amsterdam και του Amsterdam University Medical Centers. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Lex Bouter (https://www.wcrif.org/persons/lex-bouter) είχε ιδιαιτέρως ενεργό ρόλο στην προώθηση της Ακεραιότητας της Έρευνας στην Ολλανδία, ενώ είναι από τους ανθρώπους του ακαδημαϊκού χώρου με ιδιαιτέρως μεγάλη επιρροή και συνεισφορά στην προώθηση της Ακεραιότητας της Έρευνας σε διεθνές επίπεδο.
Η ώρα της Ελλάδας
Η διεθνής «λαμπαδηφορία» των WCRI θα συνεχιστεί, με το 8ο συνέδριο που θα διεξαχθεί στην Αθήνα από τις 2 έως τις 5 Ιουνίου 2024 (https://wcri2024.org/). Εκτός του WCRIF, συνδιοργανωτές του 8ου WCRI είναι το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Τα δύο αυτά ελληνικά πανεπιστημιακά ιδρύματα συμμετείχαν στην ιδιαιτέρως αυστηρή διαδικασία διεκδίκησης, την οποία έφεραν εις πέρας με επιτυχία.
Η κεντρική θεματική του 8ου WCRI στην Αθήνα έχει τον τίτλο: «Μετατρέποντας την έρευνα σε αξιόπιστες πολιτικές και καινοτομία» (Catalysing the translation of research into trustworthy policy and innovation). Ο στόχος αυτής της θεματικής είναι η πειστική προβολή της θεμελιώδους αξίας της Ακεραιότητας της Έρευνας για την παραγωγή αξιόπιστης καινοτομίας σε όλα τα ερευνητικά πεδία, από τις Κοινωνικές Επιστήμες ως την Βιοϊατρική και από τις Φυσικές ως τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες, καθώς και αξιόπιστων πολιτικών αποφάσεων .
Μακροπρόθεσμος, στρατηγικός στόχος είναι τα παραγόμενα ερευνητικά αποτελέσματα να είναι άξια εμπιστοσύνης, όχι μόνο από την επιστημονική κοινότητα, αλλά και από την κοινωνία, τόσο σε εθνικό, όσο και σε διεθνές επίπεδο. Σε μια εποχή που η εμπιστοσύνη αυτή δοκιμάστηκε από την επέλαση της πανδημίας, ένα τέτοιο όραμα είναι περισσότερο από ποτέ επίκαιρο, αλλά και αναγκαίο.
Το 8ο WCRI αποτελεί επίσης και μία μεγάλη ευκαιρία το πεδίο της Ακεραιότητας της Έρευνας να γίνει ευρέως γνωστό τόσο από την ελληνική ερευνητική κοινότητα, όσο και από τους φορείς που εμπλέκονται άμεσα με την επιστήμη και την καινοτομία στην χώρα μας. Το 8ο WCRI έχει την δυναμική να δημιουργήσει δράσεις προώθησης της Ακεραιότητας της Έρευνας τόσο σε εθνικό/συστημικό και ιδρυματικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο ερευνητών που θα έχουν αναγνωρίσει ότι τέτοιου είδους πρωτοβουλίες είναι άρρηκτα δεμένες με την ποιότητα της έρευνας που παράγουν, με την υπευθυνότητα της ερευνητικής κοινότητας προς τις κοινωνίες, αλλά και με την ενδυνάμωση της εμπιστοσύνης των κοινωνιών προς την επιστήμη εν γένει.
Ο «προάγγελος» του 8ουWCRI
Στις 8 Ιουνίου 2023, ένα χρόνο πριν τις εργασίες του 8ου WCRI, θα πραγματοποιηθεί διεθνές συμπόσιο για την Ακεραιότητα στην Έρευνα, στην Αίθουσα Καυταντζόγλου, στο ιστορικό συγκρότημα του ΕΜΠ, με συμμετοχή κορυφαίων ειδικών από όλο τον κόσμο. Το Συμπόσιο έχει τίτλο «Γιατί έχει σημασία η Ακεραιότητα της Έρευνας» (Why Research Integrity matters) και θα διεξαχθεί στην αγγλική γλώσσα.
Η παρακολούθηση του συμποσίου μπορεί να πραγματοποιηθεί τόσο με φυσική παρουσία στην Αίθουσα Καυταντζόγλου, όσο και διαδικτυακά. Στόχος είναι η ενημέρωση της ελληνικής ερευνητικής κοινότητας τόσο για το πρόγραμμα και τους σκοπούς του συνεδρίου, όσο και για τα βασικά ζητήματα Ακεραιότητας της Έρευνας που απασχολούν τους ερευνητές στην καθημερινή τους πρακτική. Αξίζει να σημειωθεί ότι το συγκεκριμένο συμπόσιο έχει σημασία και για την διεθνή ερευνητική κοινότητα, με πολλούς ερευνητές του εξωτερικού να έχουν ήδη εγγραφεί για να το παρακολουθήσουν διαδικτυακά. Το πρόγραμμα του συμποσίου, οι εξαιρετικοί ομιλητές, καθώς και ο σύνδεσμος για την δωρεάν εγγραφή μπορούν να βρεθούν εδώ: https://wcri2024.org/research-integrity/.
Πιστεύουμε ότι τόσο οι έλληνες ερευνητές και οι εργαζόμενοι σε φορείς που σχετίζονται με την έρευνα και την καινοτομία, καθώς και όλοι οι απλοί πολίτες με ένα ενδιαφέρον στην επιστήμη αξίζει να εγγραφούν και να το παρακολουθήσουν.
