Ίσως είναι κατάχρηση του βήματος που μου δίνει αυτή η σειρά κειμένων αλλά θα το προσπαθήσω. Οι τελευταίες τρεις μέρες, δηλαδή το διάστημα από την Πέμπτη 9 Μαρτίου ως και τη Δευτέρα 13 Μαρτίου, οπότε και γράφω αυτές τις γραμμές, χαρακτηρίζεται από μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και πιθανώς οδυνηρή οικονομική –δηλαδή και πολιτική– συγκυρία. Η Silicon Valley Bank, μια μικρή αλλά ανερχόμενη τράπεζα, καταρρέει και ένα άτακτο bank run βρίσκεται προ των πυλών. Η κατάρρευση της πίστης σε μια τράπεζα δεν αργεί να μετατραπεί σε δυσπιστία απέναντι σε μια σειρά από τράπεζες κι αυτό οδηγεί το Department of the Treasury του Federal Reserve να βγάλει ανακοίνωση την Κυριακή 12 Μαρτίου, προκειμένου να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη ή καλύτερα την πίστη προς τις τράπεζες.
Δεν θα επιχειρήσω να εμβαθύνω περισσότερο σε αυτή τη συγκυρία, δεν μπορώ άλλωστε. Θα επιχειρήσω όμως μια παράδοξη ιστορική εισφορά. Ο Έμπορος της Βενετίας είναι ένα θεατρικό έργο του Ουίλιαμ Σαίξπηρ που γράφεται ανάμεσα στο 1594 και το 1597. Ολόκληρο το έργο εκτυλίσσεται στη Βενετία. Τη Βενετία που, αν παρακολουθήσουμε τη δουλειά του Γιάννη Μηλιού στο Βενετία: μια συνάντηση που στέριωσε απρόβλεπτα (2020), συνιστά το πρώτο καπιταλιστικό κράτος. Ας περάσουμε όμως στο προκείμενο, κι ας ξεκινήσουμε από την αρχή:
Αντόνιο: Αυτή τη στιγμή, δεν μπορώ να σηκώσω ένα αξιόλογο ποσό. Δεν υπάρχει ρευστό. Όλη μου η περιουσία βρίσκεται στη θάλασσα. Δεν πρέπει να καθυστερείς όμως. Πήγαινε και δοκίμασε τι πίστωση μου κάνει η αγορά. Όνομα έχω. Θα τα εξαντλήσουμε όλα. Φύγε μη κάθεσαι! Μάθε που μπορεί να βρει κανείς χρήματα!
Ο νεαρός Αντόνιο είναι ένας τολμηρός και δραστήριος έμπορος κι αυτό τον έχει κάνει γνωστό στους εμπορικούς κύκλους της Βενετίας. Στο παραπάνω απόσπασμα προτρέπει τον αδελφικό του φίλο Μπασσάνιο, να χρησιμοποιήσει το όνομά του προκειμένου να βρει τα χρήματα που χρειάζεται. Κι έτσι ο Μπασσάνιο ξεκινάει την περιπλάνηση του στην αγορά προκειμένου να βρει χρήματα. Στην προσπάθειά του αυτή, θα έχει μια ατυχή συνάντηση. Στον δρόμο του θα βρεθεί ο Εβραίος έμπορος Σάιλοκ. Ο Σάιλοκ είναι πολύ γνωστός στους βενετσιάνικους κύκλους για τη σκληράδα του και την περίεργη συνήθειά του να δανείζει πάντα με τόκο. Ο Μπασσάνιο πέφτει στην ανάγκη του Σάιλοκ και προτείνει ως εγγυητή για το δάνειό του τον Αντόνιο. Τότε ο Σάιλοκ αντιδρά με τον εξής τρόπο:
Σάιλοκ: Όχι, όχι, όχι, όχι! Λέγοντας «καλός» εννοώ πως είναι επαρκής– καταλάβατε; Βέβαια τα εισόδηματά του εμπνέουν κάποιες αμφιβολίες. Το ένα του πλοίο πάει για τη Λιβύη, το άλλο στις Ινδίες… –Μαθαίνω ακόμη πως έχει ένα τρίτο στο Μεξικό, ένα τέταρτο στην Αγγλία –κι άλλες πόσες επιχειρήσεις που χαραμίζονται στο εξωτερικό. –Επικίνδυνα πράγματα αυτά!
Ο Σάιλοκ δέχεται τον Αντόνιο ως εγγυητή για το δάνειο που θα προσφέρει. Για να το κάνει αυτό όμως, πρώτα περνάει την επιχειρηματική του δραστηριότητα από αυτό που στις μέρες μας θα ονομάζαμε ανάλυση και στάθμιση ρίσκου (risk analysis, risk assesment). Μέσα από αυτή τη διαδικασία ο Σάιλοκ οδηγείται στον υπολογισμό του αντιτίμου που θα ζητήσει για τον δανεισμό. Βλέπετε ο Σάιλοκ δεν έχει τη δυνατότητα να διαθέσει το ποσό που του ζητάει ο Μπασσάνιο αμέσως, οπότε πρέπει κι αυτός με τη σειρά του να δανειστεί από ένα φίλο του, τον επίσης Εβραίο έμπορο Τουμπάλ. Ο Σάιλοκ είναι σκεπτικός και ζητάει να συναντήσει τον ίδιο τον Αντόνιο προκειμένου να συζητήσουν το ύψος του τόκου και τις πιθανές εγγυήσεις.
Η συνάντηση των δύο ανδρών είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Ο Αντόνιο υπενθυμίζει στον Σάιλοκ πως ο ίδιος αρνείται να δανείσει ή να δανειστεί με τόκο και πως αυτό είναι μια ανήθικη συνήθεια των Εβραίων εμπόρων. Κι ο Σάιλοκ του απαντά:
Σάιλοκ: Ξέρετε, όταν ο Ιακώβ έβοσκε τα πρόβατα του θείου του –του Λαβάν– ο Ιακώβ –από τον Αβράαμ!– ήταν ο τρίτος στη σειρά… [...] Όχι, όχι τόκο δεν έπαιρνε – τουλάχιστον όχι αυτό που εσείς αποκαλείται τόκο. Προσέξτε όμως τι έκανε ο Ιακώβ: όταν ο Λαβάν κι αυτός συμφώνησαν, πως όλα τα αρνάκια που θα γεννιούνται με στίγμα –τα…
Ο Σάιλοκ επιστρέφει στη Βίβλο, για να υπενθυμίσει στον Αντόνιο πως υπάρχουν κι άλλες εγγυήσεις ή καλύτερα κι άλλα οφέλη από την πρακτική του δανεισμού. Και κάπως έτσι οδηγείται στην στάθμιση της απαίτησής του για το δάνειο που προσφέρει: Ο Σάιλοκ ζητάει ένα τμήμα της όμορφης σάρκας του Αντόνιο βάρους όσο και τα τρεις χιλιάδες χρυσά νομίσματα που δανείζει στον Μπασσάνιο. Ο Αντόνιο το δέχεται και υπογράφουν ένα συμβόλαιο.
Δυστυχώς δεν έχω τον χρόνο να δώσω έμφαση σε κάθε μικρό σημείο του κειμένου. Γι’ αυτό θα σταθώ εδώ και θα σας αποκαλύψω λίγα σημεία από το τέλος του θεατρικού. Λίγα όμως, με την ελπίδα πως δεν θα αποτρέψω καμία/κανέναν από την ανάγνωση του. Ο Σαίξπηρ σε όσα έχουμε πρόχειρα αφηγηθεί μέχρι στιγμής μας αποκαλύπτει περισσότερα για τη φύση του δανεισμού από όσα οι περισσότεροι οικονομολόγοι. Κατά κάποιο τρόπο επιχειρεί μια εξαιρετικά διεισδυτική Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας. Και γι’ αυτό απασχολεί την στήλη μας. Βλέπετε ο Σάιλοκ αντί του τόκου ζητά μη οικονομικά μεγέθη, διεκδικεί να τοποθετήσει το χρήμα ως μέτρο κάθε αξίας, να το καταστήσει το γενικό ισοδύναμο της. Μετατρέπει τον δανεισμό σε μια μοναδική ευκαιρία να επιτύχει πολιτικούς σκοπούς. Ζητάει σάρκα αντί για χρυσό προκειμένου να αναγκάσει τα δικαστήρια της Βενετίας να νομιμοποιήσουν την πρακτική του να δανείζει με τόκο. Ο Σάιλοκ αποτυγχάνει, αλλά ας δούμε τι θα γίνει με την περίπτωση της SVB και όσων τραπεζών θα ακολουθήσουν. Βλέπετε, 400 χρόνια μετά, τα δικαστήρια βλέπουν με πολύ μεγαλύτερη συμπάθεια τις πρακτικές του Σάιλοκ.
Χρήστος Κρυστάλλης
υποψήφιος διδάκτορας τμήματος Κοινωνιολογίας ΕΚΠΑ
Αναφορές
Γουίλιαμ Σαίξπηρ, Ο έμπορος της Βενετίας, μτφρ. Μίνως Βολανάκης, Bibliotheque, Αθήνα 2020.
