Παρότι ο ρυθμός εξάπλωσης της πανδημίας του COVID-19 ήταν ταχύτατος δεν μπόρεσε να ανταγωνιστεί τον ρυθμό πολλαπλασιασμού και εξάπλωσης αξιόπιστων και αναξιόπιστων σχετικών πληροφοριών (infodemic). Παράλληλα με άλλα ερευνητικά ινστιτούτα και δεξαμενές σκέψης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μέσω του Joint Research Centre (JRC) επιχείρησε να μελετήσει το φαινόμενο του infodemic, να κατανοήσει τις συνέπειές του και να σχεδιάσει αντίμετρα. Με τέτοιες μελέτες η Ευρωπαϊκή Επιτροπή φιλοδοξεί να είναι καλύτερα προετοιμασμένη για μελλοντικές κρίσεις, υγειονομικού και μη χαρακτήρα, που αναμένεται ότι θα συνοδεύονται από εκστρατείες παραπληροφόρησης.
Το JRC δημοσίευσε μία έκθεση, η οποία δείχνει ότι το πλαίσιο της παραπληροφόρησης κατά τη διάρκεια της πανδημίας δεν επικεντρώθηκε αποκλειστικά στο υγειονομικό περιεχόμενο της κρίσης, δηλαδή στην σοβαρότητα της νόσου, στις πιθανές θεραπείες και στα προληπτικά μέτρα που θα έπρεπε να ληφθούν. Όχι λίγες φορές το πλαίσιο της παραπληροφόρησης αρθρωνόταν γύρω από πολιτικά και κοινωνικά θέματα, με παραπλανητικούς ή ψευδείς ισχυρισμούς γύρω από τους στόχους που είχαν τα μέτρα που εφαρμόστηκαν. Παρόλα αυτά, η ποσότητα της παραπληροφόρησης ήταν μικρότερη από την ποσότητα της αξιόπιστης πληροφόρησης.
Επίσης, με βάση την ίδια έκθεση, από τα επικρατέστερα σενάρια παραπληροφόρησης, όπως η μη φυσική προέλευση του ιού, οι κρυφοί σκοποί που σχετίζονται με την ανάπτυξη του εμβολίου ή, θα προσθέταμε, ακόμα και η ίδια η ύπαρξη του κορωνοϊού, πιο πειστικό αποδείχθηκε το πρώτο. Είναι γνωστό ότι τέτοιου είδους παραπληροφόρηση προκάλεσε σε κάποια μερίδα των πολιτών δισταγμό, ή και αγωνιστική άρνηση, απέναντι στον εμβολιασμό ή ακόμα και στην χρήση προστατευτικής μάσκας.
Αυτού του είδους τα σενάρια παραπληροφόρησης προέρχονταν από ομάδες που δραστηριοποιούνταν σε πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης, οι οποίες ήταν «αναγνωρισμένες» πηγές παραπληροφόρησης και για άλλα ζητήματα. Έτσι, το κοινό τους ήταν ιδιαιτέρως επιδεκτικό στην υιοθέτηση των πληροφοριών που διαδίδονταν από τέτοιες ομάδες. Σημαντικό αρνητικό ρόλο έπαιξαν και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα οποία πολλές φορές αναπαρήγαγαν άκριτα τις αναρτήσεις τέτοιων ομάδων, εκθέτοντας πολύ μεγαλύτερο μέρος των κοινωνιών στην παραπληροφόρηση.
Ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα είναι τα αποτελέσματα επάνω στους προϋπάρχοντες παράγοντες – χαρακτηριστικά των πολιτών – που επέδρασαν στην πειστικότητα της παραπληροφόρησης. Οι παράγοντες αυτοί (στην έκθεση χρησιμοποιείται ο όρος «πρόγονοι» - antecedents) κατηγοριοποιούνται σε κοινωνικο-δημογραφικούς, προσωπικότητας και προσωπικής κοσμοθεωρίας, μορφωτικού επιπέδου, πολιτικής πεποίθησης, σχετιζόμενους με προτιμήσεις στις πηγές πληροφόρησης, καθώς και συναισθηματικούς.
Με βάση την έκθεση, οι παράγοντες που σχετίζονταν πιο στενά με την πίστη και τον πολλαπλασιασμό της παραπληροφόρησης για τον COVID-19 ήταν η τάση των ανθρώπων να αποφασίζουν και να σκέφτονται διαισθητικά (intuitively), ο πολιτικός συντηρητισμός, η αίσθηση ανημποριάς και απώλειας ελέγχου για τη ζωή, η έλλειψη εμπιστοσύνης στην επιστήμη, καθώς και η εμπιστοσύνη στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως πηγής ανεξάρτητης και αξιόπιστης πληροφόρησης. Με άλλα λόγια, οι παράγοντες που συνδέονται πιο ισχυρά με την πίστη και αναπαραγωγή της παραπληροφόρησης είναι κατεξοχήν νοητικοί, ψυχολογικοί και πολιτικοί. Έκπληξη προκαλεί ότι παράγοντες όπως η ηλικία, το φύλο, καθώς και το επίπεδο μόρφωσης και εισοδήματος, δεν σχετίζονται – δηλαδή δεν επηρεάζουν – τόσο ισχυρά τέτοιου είδους συμπεριφορές.
Με βάση τη συγκεκριμένη μελέτη, οι συνέπειες της παραπληροφόρησης δεν θέτουν σε κίνδυνο μόνο την υγεία των πολιτών, αλλά και την «υγεία» της δημοκρατίας. Συγκεκριμένα, στην περίληψη της μελέτης περιέχεται η φράση: «Εκείνοι που εκτίθενται περισσότερο σε παραπληροφόρηση σχετικά με τον COVID-19 είναι πιθανότερο να μην εμπιστεύονται δημόσιους θεσμούς, πολιτικούς ηγέτες και κυβερνήσεις» (Those more exposed to COVID-19 misinformation were more likely to distrust public institutions, political leaders and governments).
Συνεπώς, οι συγγραφείς της μελέτης τοποθετούν την έλλειψη εμπιστοσύνης των πολιτών στη θέση του αποτελέσματος και την παραπληροφόρηση στην θέση της αιτίας του. Χωρίς πρόθεση αμφισβήτησης της εγκυρότητας της συγκεκριμένης μελέτης, αλλά απλώς με εφαρμογή υγιούς σκεπτικισμού όσον αφορά το παραπάνω συμπέρασμα, γεννιούνται τα παρακάτω ερωτήματα.
Είναι άραγε αποκλειστικά υπεύθυνη η παραπληροφόρηση για την έλλειψη εμπιστοσύνης προς «δημόσιους θεσμούς, πολιτικούς ηγέτες και κυβερνήσεις», αλλά και προς την επιστήμη; Οι πολίτες, δηλαδή, πέφτουν εύκολα θύματα κάποιων σκοτεινών κέντρων που απεργάζονται την κατάλυση της δημοκρατίας; Αν ναι, γιατί οι πολίτες δεν έχουν ανεπτυγμένο το κριτήριο που θα τους επιτρέψει να διαχωρίζουν την ήρα από το σιτάρι του infodemic; Μήπως η παιδεία της οποίας γινόμαστε κοινωνοί τις επτά και πλέον δεκαετίες μετά την λήξη του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου ή, ακόμα καλύτερα, τις τρεις και πλέον δεκαετίες μετά την απόλυτη επικράτηση των καπιταλιστικών δημοκρατιών, δεν καλλιεργεί υγιώς σκεπτόμενους πολίτες; Και γιατί υπάρχουν αυτά τα κέντρα μαζικής παραγωγής παραπληροφόρησης; Ποιοι είναι οι στόχοι των ομάδων που επανδρώνουν τέτοια κέντρα;
Αυτά όμως δεν είναι, κατά τη γνώμη του γράφοντος, τα πιο αδυσώπητα ερωτήματα. Υπάρχουν και άλλα, που σχετίζονται με το πόσο οι θεσμοί επιθυμούν να χρησιμοποιούν όλα τα επιστημονικά πεδία (ειδικά όμως τις Κοινωνικές και Ανθρωπιστικές Επιστήμες, μιας και αποδεδειγμένα επηρεάζουν εντονότερα τις πολιτικές αποφάσεις), με τρόπο μεθοδολογικά ορθό, χωρίς να στρογγυλεύουν γωνίες, χωρίς να αφήνουν στο σκοτάδι ό,τι δεν ταιριάζει στο αφήγημά τους, χωρίς να αρκούνται στην παρουσίαση κατεστημένων δυσαρμονιών ως θέσφατα, ως αναγκαία κακά.
Εφόσον, λοιπόν, απαιτείται από τους πολίτες να αναζητούν την αλήθεια, δεν θα πρέπει η αλήθεια αυτή να είναι «αλακάρτ». Γιατί εάν ο πολίτης αρχίσει να το ψάχνει, εξοπλισμένος με μία διαφορετική από την σημερινή παιδεία, εκτός από την ανοσία στον COVID-19, θα αποκτήσει και ανοσία στην παραπληροφόρηση, από όπου και αν προέρχεται αυτή. Θα το επιτρέψουν αυτό άραγε;
Bruns, H., Dessart, F. J. and Pantazi, M., COVID-19 Misinformation: Preparing for future crises, EUR 31139 EN, Publications Office of the European Union, Luxembourg, 2022, ISBN 978-92-76-54519-4, doi: 10.2760/41905, JRC130111. Αυτή η έκθεση είναι παραδοτέο του ερευνητικού έργου «Countering the negative effects of misinformation during global crises through targeted behavioural interventions» που διενεργήθηκε υπό την ευθύνη του Joint Research Centre Foresight, Modelling, Behavioural Insights and Design for Policy Unit (Unit JRC.I.2). Στα ελληνικά ο τίτλος θα μπορούσε να αποδοθεί: «Αντικρούοντας τις αρνητικές επιδράσεις της παραπληροφόρησης κατά τη διάρκεια παγκόσμιων κρίσεων μέσω στοχευμένων συμπεριφορικών επεμβάσεων».
